ข้าวฟ่าง (Sorghum) Sorghum bciolor (L.) Moench

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์

เป็นพืชปีเดียว ลำต้นแข็งตั้งตรง มีความสูงตั้งแต่ 0.5-5.0 เมตร อาจมีการแตกกอหรือไม่มีการแตกกอจากข้อที่โคนลำต้น มีรากพิเศษเจริญจากข้อล่างสุดของลำต้นช่วยในการหยั่งลงพื้นดิน รากหยั่งลึกลงดินได้ตั้งแต่ 90-180 เซนติเมตร ระบบรากแผ่กว้างได้ถึง 1.5 เมตร ข้าวฟ่างบางพันธุ์ลำต้นมีน้ำในเนื้อเยื่อมากและอาจมีรสหวาน ไส้กลางของลำต้นเป็นเนื้อเยื่อไส้ไม้ที่มีช่องว่างระหว่างเซลล์มาก มีลักษณะนุ่มคล้ายฟองน้ำ ใบเป็นใบเดี่ยวมีจำนวน 7-24 ใบขึ้นกับสายพันธุ์ การเรียงใบแบบสลับ โคนใบตั้งตรง ปลายใบโค้งลง กาบใบยาว 15-35 เซนติเมตร ห่อหุ้มส่วนของลำต้นและมีการซ้อนกันระหว่างกาบใบที่เจริญออกมาจากข้อที่อยู่ติดกัน แผ่นใบมีไขสีขาวหุ้ม มีแถบขนเล็กๆ สีขาวบริเวณโคนใบ แผ่นใบรูปหอกจนถึงรูปแถบผสมรูปใบหอก ยาว 30-135 เซนติเมตร กว้าง 1.5-13 เซนติเมตร ขอบใบเรียบหรือเป็นคลื่น เส้นกลางใบสีขาว เหลืองหรือเขียว มีลิ้นใบซึ่งมีขนเล็ก ๆ ที่ขอบด้านบนมีความยาวประมาณ 2 มิลลิเมตร เขี้ยวใบเป็นรูปสามเหลี่ยมหรือรูปใบหอก ช่อดอกเป็นแบบช่อแยกแขนง ก้านช่อดอกตั้งตรงหรือโค้งลงมีการแตกแขนงของช่อดอกออกเป็นสองชั้น สามชั้น หรือสี่ชั้นขึ้นกับสายพันธุ์ ช่อดอกย่อยเป็นแบบช่อกระจะ ช่อดอกแยกกระจายออกจากกัน ความยาวของช่อดอกขึ้นกับสายพันธุ์ ช่อดอกย่อยประกอบด้วยดอกสมบูรณ์เพศที่ไม่มีก้านดอกย่อยจำนวน 1 ดอก ส่วนดอกอื่นๆ เป็นดอกเพศผู้หรือดอกที่เป็นหมันซึ่งมีก้านดอกย่อย

ช่อดอกย่อยพบว่ามีก้านช่อดอกย่อยและไม่มีก้านช่อดอกย่อย มีกาบช่อย่อย 2 กาบยาวเท่ากันลักษณะเป็นแผ่นแห้ง รูปไข่ รูปรี หรือรูปไข่กลับ ห่อหุ้มดอกย่อย 2 ดอกที่ประกอบด้วยดอกสมบูรณ์เพศที่ไม่มีก้านดอกย่อยและดอกที่เป็นหมัน ดอกสมบูรณ์เพศยาวประมาณ 3-10 มิลลิเมตร มีกาบล่าง และกาบบนห่อหุ้ม อาจพบว่ามีหางเจริญออกมาจากกาบล่าง มีกลีบเกล็ด 2 อัน มีเกสรเพศผู้ 3 อัน เกสรเพศเมีย 1 อัน มีก้านเกสรเพศเมียยาวและแยกเป็นสองแฉก โดยส่วนปลายยอดเกสรเพศเมียมีลักษณะเป็นพู่คล้ายขนนก ดอกที่เป็นหมันมีเฉพาะกาบบนเป็นส่วนประกอบของดอก ผลเป็นแบบผลธัญพืช ถูกห่อหุ้มด้วยกาบช่อย่อยที่มีลักษณะกลม หรือมีปลายทู่เป็นบางส่วน มีเส้นผ่าศูนย์กลาง 4-8 มิลลิเมตร โดยมีขนาด รูปร่าง และสีสันของผลที่นิยมเรียกว่าเมล็ดแตกต่างกันไปตามพันธุ์ (Stenhouse and Tippayaruk, 1996)

ภาพข้าวฟ่างในกลุ่มที่มีเมล็ดสีขาว
(สุรชัย, 2535)

ภาพข้าวฟ่างในกลุ่มที่มีเมล็ดสีเหลือง
(สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร, 2535)

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์
การจำแนกข้าวฟ่าง
การใช้ประโยชน์
คุณค่าทางอาหาร
การขยายพันธุ์
นิเวศวิทยา
การเก็บเกี่ยว-การส่งออก