ข้าวโพด (corn, maize) Zea mays L.

การจำแนกข้าวโพด

(ทวีศักดิ์, 2540; Koopmans et al., 1996; Levetin and McMahon, 2003)

ข้าวโพดเป็นพืชผสมข้าม สามารถผสมข้ามระหว่างสายพันธุ์ได้ง่าย สายพันธุ์ต่างๆ ถูกจำแนกออกตามโครงสร้างและรูปร่างของเมล็ด ดังนี้

ข้าวโพดป่า (Zea mays L. cv. group Pod Porn หรือ Pod Maize มีชื่อฟ้องว่า Z. tunicata Sturt.) เป็นข้าวโพดที่มีวิวัฒนาการน้อยที่สุดโดยมีใบประดับหุ้มฝักขนาดเล็กที่มีผลหรือเมล็ดรูปสามเหลี่ยม มีเปลือกเมล็ดแข็งมาก มีเพียง 6-10 เมล็ดในแต่ละฝัก ไม่มีการปลูกข้าวโพดสายพันธุ์นี้ในทางการค้าแต่ชาวอินเดียแดงยังคงปลูกไว้สำหรับใช้ในพิธีกรรม มีการค้นพบเมล็ดข้าวโพดลูกผสมระหว่างข้าวโพดป่าและข้าวโพดปลูกในซากเมืองโบราณที่มีอายุประมาณ 7,000 ปีมาแล้ว
ข้าวโพดคั่ว (Zea mays L. cv. group Pop Corn หรือ Pop Maize มีชื่อพ้องว่า Z. mays L. convar. microsperma Koern., Z. everta Sturt., Z. mays L. var. everta (Sturt.) Bailey) เป็นข้าวโพดที่มีเมล็ดเล็ก มีบริเวณโคนเมล็ดเรียวแหลม มีเนื้อเมล็ดเป็นแป้งแข็งอยู่ภายนอก และภายในเป็นแป้งอ่อน เมื่อได้รับความร้อนความชื้นที่มีอยู่ภายในเมล็ดจะกลายเป็นไอและมีความดันมาก ทำให้เมล็ดระเบิดออกมาเห็นเนื้อสีขาวฟูนุ่มเป็นข้าวโพดคั่ว แต่เมล็ดต้องมีความชื้นในเมล็ดประมาณ 13-14.5 เปอร์เซ็นต์ จึงจะสามารถคั่วให้เมล็ดแตกออกมาได้ พันธุ์ที่นิยมปลูกในประเทศไทย ได้แก่ พันธุ์ลูกผสมจากสหรัฐอเมริกาและสเปน และกำลังมีการปรับปรุงพันธุ์ข้าวโพดคั่วโดยศูนย์วิจัยข้าวโพดและข้าวฟ่างแห่งชาติ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ และสถาบันเทคโนโลยีราชมงคล ซึ่งข้าวโพดชนิดนี้มีความสำคัญทางเศรษฐกิจมากในประเทศสหรัฐอเมริกาและเม็กซิโก
ข้าวโพดไร่หัวบุบ (Z. mays L. cv. group Dent Corn หรือ Dent Maize ชื่อพ้อง Z.mays L. convar. dentiformis Koern., Z. identata Sturt., Z. mays L. var. identata (Sturt.) Bailey.) เป็นข้าวโพดที่มีเมล็ดใหญ่และแบน ส่วนบนของเมล็ดจะบุบหรือยุบลงมาเล็กน้อย เนื่องจากมีแป้งอ่อนอยู่ส่วนนอกของเมล็ด เมล็ดหดตัวเหี่ยวย่นเมื่อแห้ง เมล็ดแบนกว้างมักมีสีเหลือง หรือขาว เป็นข้าวโพดที่ให้ผลผลิตสูง และมีความสำคัญสูงสุดต่อการผลิตข้าวโพดของโลก

4. ข้าวโพดไร่หัวแข็ง (Z. mays L. cv. group Flint Corn หรือ Flint Maize ชื่อพ้อง Z.mays L. convar. mays หรือ group vulgaris Koern., Z. indurata Sturt., Z. mays L. var. indurata (Sturt.) Bailey) เป็นข้าวโพดที่มีสีสันต่างๆ หลายสี มีเอนโดสเปิร์มแข็งและมีแป้งอ่อนบริเวณตรงกลาง เมล็ดมีส่วนปลายกลมและมีขนาดเล็กกว่าข้าวโพดไร่หัวบุบ สุกแก่เร็วกว่า มีความแข็งมากกว่า และเมื่อแห้งทนต่อการกัดแทะของแมลงได้ดีกว่า เป็นข้าวโพดที่นิยมปลูกรองลงมาจากข้าวโพดไร่หัวบุบในทวีปยุโรป เอเชีย อเมริกากลาง อเมริกาใต้ และเขตร้อนชื้นของทวีปแอฟริกา ส่วนในประเทศไทยได้รับความนิยมมากกว่าและราคาดีกว่าข้าวโพดไร่หัวบุบ พันธุ์ที่นิยมปลูก ได้แก่ สุวรรณ 1 สุวรรณ 2 สุวรรณ 5 และนครสวรรค์ 1
ข้าวโพดแป้ง (Z. mays L. cv. Soft Corn หรือ Soft Maize หรือ Flour Corn หรือ Flour Maize ชื่อพ้อง Z. amylacea Sturt., Z. mays L. var. amylacea (Sturt.) Bailey , Z. mays L. convar. amylacea (Sturt.) Grebensc.) เป็นข้าวโพดที่มีสีสันต่างๆ แป้งในเมล็ดเป็นแป้งอ่อน สามารถเคี้ยวเป็นอาหารและบดเป็นแป้งได้ง่ายกว่าข้าวโพดไร่หัวแข็ง เป็นข้าวโพดที่ปลูกกันมาแต่ดั้งเดิม และปลูกทั่วไปในเขตที่อากาศค่อนข้างแห้งของสหรัฐอเมริกา อเมริกาตะวันตกเฉียงใต้ และแอฟริกาใต้
ข้าวโพดหวาน (Z. mays L. cv. group Sweet Corn หรือ Sweet Maize ชื่อพ้อง Z. mays L. convar. saccharata Koern., Z. mays L. var. rugosa Bonaf., Z. saccharata Sturt.) มีเอนโดสเปิร์มที่มีลักษณะเป็นมันวาว มีแป้งเล็กน้อย เมล็ดเหี่ยวย่นเมื่อแห้ง มีน้ำตาลในเมล็ดมากมักนิยมรับประทานฝักสด ปลูกมากในสหรัฐอเมริกา และกำลังเป็นที่นิยมในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ รวมทั้งประเทศไทยด้วย ซึ่งพันธุ์ที่ปลูกในประเทศไทยได้แก่ ซุปเปอร์สวีทดีเอ็มอาร์ ฮาวายเอี้ยนซุปเปอร์สวีท ซุปเปอร์อาร์โก อินทรี 2 ซูการ์ 73 ซูการ์ 74 สวีททูโทน ยูนิซีดส์ รอยัลสวีท
ข้าวโพดข้าวเหนียว (Z. mays L. cv. group Waxy Corn หรือ Waxy Maize ชื่อพ้อง Z. mays L. convar. ceratina Kuleshov, Z. mays L. subsp. ceratina (Kuleshov) Zhuk.) แป้งในเมล็ดมีอะไมโลเพคทิน (amylopectin) ปริมาณมาก ทำให้มีลักษณะเหนียวเมื่อสุกแล้ว ชาวเอเชียชอบรับประทาน พบครั้งแรกในประเทศจีนและถูกนำเข้าสู่สหรัฐอเมริกาเมื่อต้นศตวรรษที่ 20 ในประเทศไทยเรียกข้าวโพดข้าวเหนียว หรือข้าวโพดเทียน พันธุ์ที่นิยมปลูกในประเทศไทยคือ สุโขทัย 1 มีการนำไปใช้ผลิตสารจำพวกกาวแทนแป้งจากมันสำปะหลังในสหรัฐอเมริกา นิยมปลูกมากในเอเชียตะวันออก

ในปัจจุบันพันธุ์ข้าวโพดที่นิยมปลูกขึ้นอยู่กับ อายุการเก็บเกี่ยว สีของเมล็ด ขนาดของฝัก ความสูงของลำต้น รสชาติ ความต้านทานต่อโรคและแมลง รวมทั้งความเป็นที่ต้องการของตลาด โดยลักษณะตามต้องการมักได้จากการผลิตข้าวโพดลูกผสมเพื่อให้ได้ลักษณะที่ดีจากต้นพ่อและต้นแม่ โดยเป็นลักษณะที่เกิดจากการผสมตัวเอง(self-pollination) หลายชั่วจากบรรพบุรุษ จนกระทั่งได้ลักษณะสายพันธุ์ที่คงที่ เมื่อนำต้นพ่อและต้นแม่ต่างสายพันธุ์มาผสมกันจะได้พันธุ์ลูกผสมเดี่ยว(single-cross) ถ้านำลูกผสมเดี่ยวที่ได้ไปผสมกับต้นพ่อจะได้ลูกผสมกลับ(back-cross) ถ้านำลูกผสมเดี่ยวจากต้นพ่อและต้นแม่สองคู่มาผสมกันจะได้พันธุ์ลูกผสมสองทาง(double-cross) และถ้านำไปผสมกับลูกผสมเดี่ยวจากพ่อแม่คู่อื่นต่อไป จะได้พันธุ์ลูกผสมสามทาง(triple-cross) ซึ่งเป็นวิธีการที่ใช้ในการปรับปรุงพันธุ์ข้าวโพดในปัจจุบัน (Levetin and McMahon, 2003)

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์
การจำแนกข้าวโพด
การใช้ประโยชน์
คุณค่าทางอาหาร
การขยายพันธุ์
นิเวศวิทยา
การเก็บเกี่ยว
การส่งออก