ข้าว (Rice) Oryza sativa L.

การใช้ประโยชน์

ข้าวเปลือก (unhulled grain) เป็นข้าวที่ยังไม่ได้นำส่วนที่ห่อหุ้มภายนอก คือ แกลบออก เมื่อทำการสีเอาแกลบออกจะได้ข้าวกล้อง เมื่อขัดส่วนของผนังผลและเปลือกเมล็ดข้าว จะได้ข้าวสาร ปลายข้าว และรำข้าว

ในการขัดสีแกลบที่ห่อหุ้มเมล็ดข้าวออกทำได้โดยการผ่านเมล็ดข้าวเปลือกเข้าสู่ลูกกลิ้งหรือหินโม่สองอันซึ่งบดเข้าหากัน แล้วผ่านการคัดเลือกแยกเมล็ดและแกลบออกจากกัน

ในอินเดีย บังคลาเทศ และปากีสถานมีการนำข้าวเจ้าทั้งเปลือกมาแช่น้ำแล้วนึ่งด้วยความร้อนให้มีความสุกเพียงครึ่งหนึ่ง เป็นการกระตุ้นให้วิตามินละลายในไขมันได้ดี และมีการเปลี่ยนแปลงสารอาหารบางอย่างให้อยู่ในสภาพที่เหมาะสมและมีคุณค่าทางโภชนาการแก่การบริโภคยิ่งขึ้น เนื่องจากวิธีการนี้จะทำให้แกลบแยกออกจากเมล็ดเมื่อผ่านกระบวนการสีข้าว โดยส่วนของรำซึ่งมีคุณค่าทางอาหารสูงไม่ถูกขัดสีทิ้งไป

ข้าวสารของข้าวเหนียวและข้าวเจ้าถูกนำมาบริโภคโดยการหุงหรือนึ่งให้สุกด้วยไอน้ำ แล้วรับประทานกับผัก ปลา เนื้อสัตว์ ที่นำมาปรุงเป็นกับข้าว นำมาทำขนมหวานชนิดต่างๆ เช่น ข้าวหลาม ข้าวเม่า ข้าวพอง ข้าวต้มมัด ข้าวเหนียวย่าง และนำมาผลิตเบียร์ ไวน์ และสุราสูตรต่างๆ

ภาพข้าวเปลือก

ภาพข้าวกล้อง

ภาพข้าวสาร

แป้งที่บดได้จากเมล็ดข้าวเจ้าและข้าวเหนียวถูกนำมาใช้ในการประกอบอาหารจำพวก ขนมจีน เส้นก๋วยเตี๋ยว เส้นหมี่ ขนมปังแข็ง อาหารเด็ก อาหารสำเร็จรูป แป้งแช่แข็ง อาหารรับประทานเล่น ของหวานและขนมต่างๆ รวมทั้งใช้เป็นส่วนผสมของขนมปัง แพนเค้ก วอฟเฟิล

แป้งข้าวเหนียวถูกนำมาใช้ในการผลิตซ๊อสขาว น้ำเกรวี่ และพุดดิ้ง ส่วนแป้งข้าวเจ้านั้น นอกจากใช้ทำอาหารประเภทต่างๆ ทั้งคาวและหวานแล้ว ยังใช้ทำแป้งสำหรับอัดกลีบเสื้อผ้า เครื่องสำอาง และเคลือบเส้นใย

อุตสาหกรรมสิ่งทอ

ปลายข้าวถูกนำมาใช้ในการผลิตแป้ง ทำโจ๊ก และอาหารเลี้ยงสัตว์
รำข้าวถูกนำมาใช้ในการผลิตอาหารเสริมสุขภาพ อาหารเลี้ยงสัตว์จำพวก หมู เป็ด ไก่ และนำมาผสมกับอาหารอื่นๆ เพื่อเลี้ยงปลาและนก นอกจากนี้รำข้าวยังถูกนำมาผลิตน้ำมันรำข้าวสำหรับปรุงอาหาร ผลิตสบู่ เนยเทียม เครื่องสำอาง สารป้องกันสนิม สารป้องกันความชื้น สารเคลือบเงา สารเคลือบหนัง และยา แหล่งผลิตน้ำมันรำที่สำคัญของโลก คือ จีน อินเดีย ญี่ปุ่น เวียดนาม และไทย
เมล็ดข้าวที่เริ่มพัฒนาเข้าสู่ระยะน้ำนมถูกนำมาตำแล้วคั้นน้ำ เพื่อทำเครื่องดื่มน้ำนมข้าวบำรุงสุขภาพ
แกลบถูกนำมาใช้ทำเป็นเชื้อเพลิง วัสดุปลูกพืช สารดูดซับน้ำ ผสมวัสดุก่อสร้างและซีเมนต์ ทำวัสดุกรองน้ำ สกัดวิตามิน ยา สารพิษ และสารชีวภาพต่างๆ แกลบของข้าวเจ้ามีสารซิลิก้าอยู่เป็นปริมาณสูง ซึ่งมีการสกัดมาใช้ในอุตสาหกรรมการผลิตแก้วและกระเบื้องเซรามิกส์ ถ้านำแกลบข้าวเจ้ามาอบที่อุณหภูมิ 700 องศาเซลเซียส จะได้สารซิลิก้าซึ่งนำไปใช้เป็นส่วนประกอบของแผ่นซิลิคอนรับพลังงานจากดวงอาทิตย์ ในแผงเซลล์สุริยะ (solar cell)
ถ่านแกลบสีดำที่ได้จากการเผาแกลบถูกนำมาใช้เป็นวัสดุปลูกพืชเนื่องจากดูดซับน้ำได้ดี และถูกนำมาใช้ทำวัสดุกรองน้ำ นอกจากนี้มีการใช้ผสมกับปูนซีเมนต์ในการก่อสร้างเนื่องจากทนทานต่อกรดได้ดี
ฟางข้าวหรือส่วนต่างๆ ของต้นข้าวที่เหลือจากการเก็บเกี่ยวรวงข้าวถูกนำมาใช้ในการเลี้ยงสัตว์ ทำวัสดุปลูกพืช วัสดุเพาะเห็ดฟาง ทำปุ๋ยหมัก ใช้เป็นวัสดุคลุมแปลงปลูกผักที่ต้องการความชื้นสูง ทำกระดาษฟาง กระดานอัดจากฟางข้าว นำไปรองคอกสัตว์ นำไปอัดขายเป็นฟ่อน ๆ นำไปใช้เป็นเชื้อเพลิงในการประกอบอาหาร ใช้ทำหุ่นฟางรูปสัตว์ต่างๆ และหุ่นไล่กา และใช้รองพื้นป้องกันสินค้าที่แตกหักง่ายได้รับความกระทบกระเทือนน้อยลงขณะขนส่ง นอกจากนี้การไถกลบตอซังลงในนา ยังช่วยเพิ่มอินทรียวัตถุและธาตุอาหารในดิน ทำให้ดินมีโครงสร้างดีขึ้น และความอุดมสมบูรณ์เพิ่มขึ้น (บริบูรณ์, 2540 ; Vergara and De Datta, 1996)

แพทย์แผนโบราณของไทยได้นำส่วนต่างๆ ของต้นข้าว และเมล็ดข้าวที่แปรสภาพมาใช้เป็นยารักษาโรค แบบยากลางบ้าน ดังนี้

ข้าวงอกซึ่งได้จากข้าวเปลือกแช่น้ำจนงอก ใช้รักษาไข้ร้อน อ่อนเพลีย
ข้าวสารแช่น้ำตำเป็นแป้ง ใช้พอกแก้ฝี แก้บวม แก้ปวด
รวงข้าว ใช้บีบคั้นน้ำนมจากเมล็ดมาผสมน้ำตาลเป็นยาบำรุงคนไข้อาการหนัก
ข้าวเปลือกที่เก็บเกี่ยวมาจากรวงใหม่ๆ ใช้ต้มน้ำดื่ม แก้กระษัย
รากข้าวจากต้นข้าวที่สูง 10 นิ้ว ใช้ประกอบยาแก้ซาง ตานขโมยเด็ก
ซังข้าว คือต้นข้าวที่เก็บเกี่ยวเมล็ดข้าวแล้ว ใช้เป็นยาขับระดู
ข้าวไหม้หรือข้าวตัง ใช้ผสมยาตำพอกฝี ดูดหนองฝี
ข้าวใหม่ ที่เพิ่งเก็บเกี่ยวนำมาหุงต้มกินเพื่อเจริญกำลัง
ข้าวตากคั่ว คือข้าวหุงสุกตากแห้งแล้วนำมาคั่ว ใช้เป็นยาแก้โลหิต ขับระดู
ข้าวไหม้ คือ ข้าวหุงสุกไหม้ติดก้นหม้อ นำมาใช้เป็นยาแก้ไข้ แก้พิษบาดแผล
ข้าวกล้อง คือ ข้าวที่สีหรือตำเอาแกลบออก กินบำรุงร่างกาย ป้องกันโรคเหน็บชา
ข้าวสารคั่ว ใช้แช่น้ำดื่มบำรุงกำลัง หรือใช้ข้าวสารคั่วร้อนๆ ห่อผ้าประคบคนเป็นโรคลม หรือตกน้ำ
ข้าวตอก คือข้าวเปลือกคั่วจนเมล็ดพองเปลือกแตกหลุด ใช้รับประทานบำรุงกำลัง
ข้าวบูด คือ ข้าวสุกบูดเคล้ากับน้ำจนเหนียว ใช้พอกหัวดูดฝีหนอง
ข้าวตังก้นหม้อ คือ ข้าวสุกแห้งกรังติดก้นหม้อ แก้กระหายน้ำ
ข้าวกระยาคู คือ เมล็ดข้าวอ่อน ตำคั้นน้ำผสมน้ำนมวัว น้ำตาล และเตยหอม ใช้รับประทาน เป็นยาชูกำลัง แก้ไข้อ่อนเพลีย
ข้าวเคี้ยว คือ ข้าวสุกที่เคี้ยวให้แหลก แล้วใช้ป้อนเด็กอ่อนที่แม่ตาย (ชาญ, 2536)

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์
การจำแนกข้าว
การใช้ประโยชน์
คุณค่าทางอาหาร
การขยายพันธุ์
นิเวศวิทยา
การเก็บเกี่ยว
การส่งออก