ข้าว (Rice) Oryza sativa L.

การจำแนกข้าว

พันธุ์ข้าวที่นำมาปลูกเพื่อบริโภคนั้นมีลักษณะแตกต่างกันไปมากมายตามความต้องการของผู้บริโภค ลักษณะพื้นที่และสภาพแวดล้อม ข้าวในประเทศไทยสามารถถูกจำแนกได้ดังนี้ (บริบูรณ์, 2540; นิรนาม, 2548 ก.)

1. การจำแนกพันธุ์ข้าวตามระบบนิเวศหรือสภาพแวดล้อมที่ข้าวเจริญเติบโต แบ่งเป็น

ข้าวนาชลประทาน(irrigated rice) หมายถึง ข้าวซึ่งปลูกในสภาพนาที่มีน้ำขัง มีการทำนาเพื่อกักเก็บน้ำและมีการให้น้ำโดยระบบชลประทานซึ่งรักษาระดับน้ำไว้ 5-15 เซนติเมตรตลอดฤดูปลูก ได้แก่ พันธุ์ปทุมธานี 1 ปทุมธานี 2 และสุพรรณบุรี 60
ข้าวนาน้ำฝน(rainfed lowland rice) หมายถึง ข้าวซึ่งปลูกในสภาพนาที่มีน้ำขัง มีการทำคันนาเพื่อกักเก็บน้ำ โดยอาศัยน้ำฝนตามธรรมชาติตลอดฤดูปลูก ระดับน้ำโดยทั่วไปไม่เกิน 50 เซนติเมตร แต่บางครั้งน้ำในนาอาจจะแห้งหรือมีระดับน้ำสูงกว่านี้ ขึ้นกับปริมาณของน้ำฝน ได้แก่ ข้าวขาวดอกมะลิ 105 เฉี้ยงพัทลุง เล็บนกปัตตานี
ข้าวทนน้ำลึก(deepwater rice) และข้าวขึ้นน้ำ(floating rice) ข้าวทนน้ำลึก หมายถึง ข้าวซึ่งปลูกในแหล่งที่มีระดับน้ำสูงไม่เกิน 1 เมตร และเมื่อระดับน้ำสูงเกิน 1 เมตร ต้นข้าวจะมีการเจริญเติบโตขึ้นอย่างรวดเร็วหนีน้ำได้ทันในระยะ 1-3 เดือนแรก ทำให้ต้นข้าวมีการยืดยาวตามระดับน้ำที่เพิ่มสูงขึ้น ได้แก่ พันธุ์ ปราจีนบุรี 2 ปิ่นแก้ว 56 เล็บมือนาง 111
ข้าวไร่ (upland rice) เป็นข้าวที่ปลูกในสภาพที่อาศัยน้ำฝนตามธรรมชาติในพื้นที่สภาพไร่หรือที่ดอน ซึ่งไม่มีการทำคันนาเพื่อกักเก็บน้ำ ไม่มีน้ำขังบนผิวดิน ปลูกโดยวิธีหยอดหรือโรยเมล็ดแห้งลงในดินโดยตรง ได้แก่ พันธุ์ขาวโป่งไคร้ เจ้าฮ่อ น้ำรู ลีซอสันป่าตอง ซึ่งปลูกทางภาคเหนือ และพันธุ์กู้เมืองหลวงสำหรับปลูกทางภาคใต้

ภาพการปลูกข้าวเจ้าในนาชลประทานที่ได้รับน้ำตลอดปี

ภาพการปลูกข้าวเจ้าในนาน้ำฝน (Pramkaew, 1996)

ภาพการปลูกข้าวโพดและข้าวเจ้า
แบบข้าวไร่ของชาวไทยภูเขา (มูลนิธิโครงการหลวง, 2548)

2. การจำแนกพันธุ์ข้าวตามลักษณะความไวต่อช่วงแสง แบ่งเป็น

พันธุ์ข้าวไวต่อความยาวของช่วงแสง (photoperiod sensitive rice variety) โดยปกติข้าวเป็นพืชวันสั้น (short-day plant) ซึ่งต้องการสภาพช่วงวันหรือช่วงแสงสั้น ในขณะที่มีการเจริญเติบโตในระยะเวลาที่เหมาะสมต่อการกระตุ้นให้มีการสร้างและออกดอกหรือรวงข้าว ซึ่งมีวันออกดอกที่ค่อนข้างแน่นอนทุกปี แบ่งออกได้เป็น 3 กลุ่ม คือ
- ข้าวเบา (early maturing rice) ออกดอกในช่วงปลายเดือน กันยายนถึงราววันที่ 20 ตุลาคม
- ข้าวกลาง (medium maturing rice) ออกดอกประมาณวันที่ 20 ตุลาคม ถึง 31 ตุลาคม
- ข้าวหนัก (late maturing rice) ส่วนใหญ่ออกดอกเดือน พฤศจิกายน บางพันธุ์ออกดอกเดือนธันวาคมหรือมกราคม
พันธุ์ข้าวไม่ไวต่อความยาวของช่วงแสง (photoperiod insensitive rice variety) เป็นข้าวที่มีการออกดอกตามอายุ ซึ่งนับเป็นจำนวนวันตั้งแต่วันตกกล้าถึงวันออกรวง และจะเก็บเกี่ยวได้ภายหลังจากออกรวงประมาณ 30 วัน ซึ่งมักมีอายุตั้งแต่ 90-140 วัน สามารถปลูกได้ตลอดปีและนิยมปลูกในนาปรังที่มีน้ำเพียงพอต่อการปลูก

3. การจำแนกพันธุ์ข้าวตามชนิดของแป้งในเนื้อเมล็ด แบ่งเป็น

ข้าวเหนียว (glutinous rice หรือ waxy rice) ประกอบด้วยแป้งอะไมโลเพคทิน (amylopectin) เป็นส่วนใหญ่ มีแป้งอะไมโลส (amylose) น้อยหรือไม่มีเลย เมื่อเป็นข้าวสารมีสีขุ่น เมื่อนึ่งแล้วได้เมล็ดข้าวสุกที่จับตัวกันเหนียวและมีลักษณะใส ได้แก่ พันธุ์สันป่าตอง 1 เขี้ยวงู สกลนคร หางหยี 71 กข 2 กข 4 กข 6 กข 8
ข้าวเจ้า (non-glutinous rice) มีแป้งอะไมโลสอยู่ 7-33 เปอร์เซ็นต์ ที่เหลือเป็นอะไมโลเพคทิน เมื่อเป็นข้าวสารมีลักษณะใส เมื่อหุงสุกแล้วมีสีขาวขุ่น เมล็ดร่วนไม่ติดกัน ได้แก่ พันธุ์กข 1 กข 2 กข 15 ปทุมธานี 1 ขาวดอกมะลิ 105 หอมนิล

ในปัจจุบันประเทศสหรัฐอเมริกาได้มีการถอดรหัสพันธุกรรมของข้าวจากโครโมโซม 24 ตัว และยีน 40,000 ชนิด โดยมีรหัสพันธุกรรม(genome) 42x108 คู่เบส รวมทั้งนักวิทยาศาสตร์จากประเทศจีน ญี่ปุ่น ไทย และประเทศอื่นๆ กำลังถอดรหัสพันธุกรรมข้าวในประเทศของตน เพื่อปรับปรุงพันธุ์ข้าวให้มีผลผลิตมากขึ้น ต้านทานต่อโรค แมลง และวัชพืช มีการออกดอกเร็ว สามารถใช้น้ำได้น้อยลง มีคุณค่าทางอาหารเพิ่มขึ้น เช่น ปริมาณโปรตีน วิตามินเอ ธาตุเหล็ก และไอโอดีน (นิรนาม, 2547 ; Benette and Leitch, 2005)

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์
การจำแนกข้าว
การใช้ประโยชน์
คุณค่าทางอาหาร
การขยายพันธุ์
นิเวศวิทยา
การเก็บเกี่ยว
การส่งออก