ข้าว (Rice) Oryza sativa L.

การเก็บเกี่ยว

การเก็บเกี่ยวข้าวจะกระทำเมื่อผลแก่จัดเต็มที่อายุประมาณ 30 วันหลังดอกบาน มีความชื้นภายในผลหรือเมล็ดประมาณ 21-24 เปอร์เซ็นต์ ซึ่งเป็นระยะที่เมล็ดบริเวณโคนรวงมีสีเหลืองทั่วกันทั้งหมด หรืออาจเก็บเกี่ยวในระยะที่เมล็ดข้าวสุกเหลืองเกือบทั้งรวง ประมาณร้อยละ 80 ถ้าเก็บเกี่ยวข้าวช้าเกินไป จะทำให้คอรวงหักและเมล็ดร่วงเสียหาย

ในการเก็บเกี่ยวด้วยแรงงานคนจะใช้เคียวเกี่ยวข้าว (ภาพที่ 4.21 และ 4.22 ) ซึ่งมี 2 ชนิด คือ เคียวนาสวนที่มีวงกว้าง และเคียวนาเมืองที่มีวงแคบ ในภาคใต้ของประเทศไทยมีการเก็บเกี่ยวโดยการใช้แกระ เช่นเดียวกับประเทศอินโดนีเซีย มาเลเซีย และฟิลิปปินส์ ซึ่งเก็บเกี่ยวได้ทีละรวงทำให้เสียเวลาในการเก็บเกี่ยวมาก

ในปัจจุบันมีการปรับพื้นที่นาให้เป็นแปลงนาขนาดใหญ่และมีพื้นที่เหมาะสมต่อการรองรับน้ำหนักของรถเกี่ยวข้าวที่มีขนาดเล็กและขนาดใหญ่ ทำให้ประหยัดเวลาและแรงงานในการเกี่ยวข้าว ซึ่งพันธุ์ข้าวที่เกี่ยวด้วยเครื่องเกี่ยวข้าวต้องมีความเหมาะสมด้วย

หลังจากเกี่ยวข้าวแล้วจะมีการตากแดดฟ่อนรวงข้าวในนาให้แห้งจนมีความชื้นลดลงเหลือประมาณ 13-15 เปอร์เซ็นต์ จากนั้นจึงทำการนวดบนลานข้าวที่เตรียมไว้ แล้วใช้วัวหรือควายย่ำ หรือฟาดกำข้าวบนเสื่อลำแพน ผ้าใบ กระชุ หรือลานนวด หรืออาจใช้คนย่ำ ซึ่งเหมาะกับการนวดข้าวที่มีปริมาณไม่มากนัก ในปัจจุบันเครื่องนวดข้าวขนาดต่างๆ เป็นที่นิยมแพร่หลายไปทั่ว โดยเฉพาะบริเวณพื้นที่ทำนาขนาดใหญ่ เนื่องจากสามารถหาซื้อได้ง่าย หรือว่าจ้างให้เจ้าของเครื่องทำการรับเหมานวดข้าวให้ได้

เมื่อนวดเมล็ดข้าวเสร็จแล้ว ยังคงมีเศษฟาง ใบข้าว เศษวัชพืช และสิ่งเจือปนต่างๆ ต้องทำการกำจัดออกโดยใช้การสาดข้าวด้วยพลั่วให้ลมพัดเศษสิ่งสกปรกที่มีน้ำหนักเบาปลิวออกไปจากเมล็ดข้าว หรืออาจใช้พัดขนาดใหญ่โบกไปมาเพื่อให้เศษฟาง ข้าวลีบ และใบข้าวปลิวออก ถ้าเมล็ดข้าวมีปริมาณน้อยอาจใช้กระด้งฝัด แต่ต้องอาศัยความชำนาญในการฝัดเอาสิ่งเจือปนออกมา ส่วนเครื่องทุ่นแรงที่ใช้ในการทำความสะอาดเมล็ดข้าวคือเครื่องสีฝัดสามารถทำความสะอาดเมล็ดข้าวได้ดี

ภาพการเกี่ยวข้าวโดยใช้เคียว
(สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร, 2535)

ภาพการนวดข้าวโดยใช้แรงงานคน
(สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร, 2535)

ภาพการนวดข้าวโดยใช้เครื่องจักร
(สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร, 2535)

หลังจากทำความสะอาดแล้ว เมล็ดข้าวยังคงมีความชื้นสูงอยู่ จึงต้องนำเมล็ดข้าวไปตากบนลาน 2-3 วัน จากนั้นจึงนำไปเก็บรักษาในถุงผ้า กระสอบ หรือกระบุง ก่อนนำไปเก็บไว้ในยุ้งฉางที่มีการระบายอากาศดีและปราศจากเชื้อรา รวมทั้งสัตว์พวกนก หนู และแมลงต่างๆ เมื่อจะนำไปบริโภคจึงนำไปขัดสีเป็นข้าวสาร หรือถ้าจะนำเมล็ดข้าวไปปลูกทำพันธุ์ต่อไปก็สามารถนำเมล็ดข้าวจากยุ้งฉางเหล่านี้ไปปลูกได้

โดยทั่วไปการสีข้าวเปลือกได้แกลบ 20 เปอร์เซ็นต์ ข้าวสาร 50 เปอร์เซ็นต์ ข้าวหนัก 16 เปอร์เซ็นต์ ปลายข้าวและรำ 14 เปอร์เซ็นต์ (บริบูรณ์, 2540 ; Vergara and De Datta, 1996)

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์
การจำแนกข้าว
การใช้ประโยชน์
คุณค่าทางอาหาร
การขยายพันธุ์
นิเวศวิทยา
การเก็บเกี่ยว
การส่งออก