ขันธ์ 5

ขันธ์ 5 คือ รูปขันธ์ เวทนาขันธ์ สัญญาขันธ์ สังขารขันธ์ วิญญาณขันธ์ [วิภังคปกรณ์ ขันธวิภังค์ ข้อ 1]

ปรมัตถธรรม 4 โดยขันธ์ คือ

จิต เป็นวิญญาณขันธ์
เจตสิก เป็นเวทนาขันธ์ สัญญาขันธ์ สังขารขันธ์
รูป เป็นรูปขันธ์
นิพพาน ไม่ใช่ขันธ์ นิพพานเป็นขันธวิมุตติ คือ พ้นจากขันธ์

คำว่า ขันธ์ หมายถึงสภาพธรรมที่จำแนกเป็นอดีต อนาคต และปัจจุบัน ภายใน ภายนอก หยาบ ละเอียด ทราม ประณีต ไกล ใกล้ [วิภังคปกรณ์ ขันธวิภังค์ ข้อ 1-31] ฉะนั้น ขันธ์จึงได้แก่สังขตธรรม ซึ่งเป็นธรรมที่มีปัจจัยปรุงแต่งเกิดดับ จึงเป็นอดีต อนาคต ปัจจุบัน เป็นต้น ส่วนอสังขตธรรม คือ นิพพานนั้นเป็นธรรมที่ไม่เกิด ไม่มีปัจจัยปรุงแต่ง จะกล่าวว่าเป็นธรรมเกิดขึ้นแล้วก็ไม่ได้ ว่าเป็นธรรมที่ยังไม่เกิดขึ้นก็ไม่ได้ ว่าเป็นธรรมที่จักเกิดขึ้นก็ไม่ได้ [ธรรมสังคณีปกรณ์ อัตถุทธารกัณฑ์ ข้อ 894] จะกล่าวว่าเป็นอดีตก็ไม่ได้ ว่าเป็นอนาคตก็ไม่ได้ ว่าเป็นปัจจุบันก็ไม่ได้ [ธรรมสังคณีปกรณ์ อัตถุทธารกัณฑ์ ข้อ 895] เพราะฉะนั้น วิสังขารธรรม คือ นิพพาน จึงไม่ใช่ขันธ์ เป็นขันธวิมุตติ คือ พ้นจากขันธ์

พระผู้มีพระภาคทรงแสดงขันธ์ 5 และอุปทานขันธ์ 5 ดังนี้

ดูกรภิกษุทั้งหลาย เราจักแสดงขันธ์ 5 และอุปาทานขันธ์ 5 เธอทั้งหลายจงฟัง ดูกรภิกษุทั้งหลาย ก็ขันธ์ 5 เป็นไฉน ดูกรภิกษุทั้งหลาย รูปอย่างใดอย่างหนึ่งเป็นอดีต อนาคต และปัจจุบัน เป็นภายในหรือภายนอก หยาบหรือละเอียด เลวหรือประณีต อยู่ในที่ไกล หรือที่ใกล้นี้เรียกว่ารูปขันธ์ เวทนาอย่างใดอย่างหนึ่ง ฯลฯ สัญญาอย่างใดอย่างหนึ่ง ฯลฯ สังขารเหล่าใดเหล่าหนึ่ง ฯลฯ วิญญาณอย่างใดอย่างหนึ่ง เป็นอดีต อนาคต และปัจจุบัน เป็นภายในหรือภายนอก หยาบหรือละเอียด เลวหรือประณีต อยู่ในที่ไกลหรือใกล้ นี้เรียกว่าวิญญาณขันธ์ ดูกรภิกษุทั้งหลาย เหล่านี้เรียกว่าขันธ์ 5 [สังยุตตนิกาย ขันธวารวรรค ปัญจขันธสูตร ข้อ 95-6]

ดูกรภิกษุทั้งหลาย ก็อุปทานขันธ์ 5 เป็นไฉน ดูกรภิกษุทั้งหลาย รูปอย่างใดอย่างหนึ่ง เป็นอดีต อนาคต ปัจจุบัน เป็นภายในหรือภายนอก หยาบหรือละเอียด เลวหรือประณีต อยู่ในที่ไกลหรือใกล้ เป็นไปกับด้วยอาสวะ เป็นปัจจัยแก่อุปาทานนี้เรียกว่าอุปาทานขันธ์ คือ รูป เวทนาอย่างใดอย่างหนึ่ง ฯลฯ สัญญาอย่างใดอย่างหนึ่ง ฯลฯ สังขารเหล่าใดเหล่าหนึ่ง ฯลฯ วิญญาณอย่างใดอย่างหนึ่ง เป็นอดีต อนาคต ปัจจุบัน…อยู่ในที่ไกลหรือใกล้ เป็นไปกับด้วยอาสวะ เป็นปัจจัยแก่อุปาทานนี้เรียกว่าอุปาทานขันธ์ คือวิญญาณ ดูกรภิกษุทั้งหลาย เหล่านี้เรียกว่าอุปาทานขันธ์ 5

ปรมัตถธรรม 3 เป็นขันธ์ 5

จิตปรมัตถ์ 81 หรือ 121 ประเภท ทุกประเภทเป็นวิญาณขันธ์
เจตสิกปรมัตถ์ 52 ประเภท
เวทนาเจตสิก 1 เป็นเวทนาขันธ์
สัญญาเจตสิก 1 เป็นสัญญาขันธ์
เจตสิก 50 เป็นสังขารขันธ์

รูปปรมัตถ์ 28 ประเภท ทุกประเภทเป็นรูปขันธ์

ขันธ์ 5 เป็นปรมัตถธรรม 3

รูปขันธ์ ได้แก่ รูปปรมัตถ์ 28

เวทนาขันธ์ ได้แก่ เวทนาเจตสิก 1 ดวง (เจตสิก 52)
สัญญาขันธ์ ได้แก่ สัญญาเจตสิก 1 ดวง (เจตสิก 52)
สังขารขันธ์ ได้แก่ เจตสิก 50 ดวง (เจตสิก 52)
วิญญาณขันธ์ ได้แก่ จิตปรมัตถ์ 89 ดวง หรือ 121 ดวง