โดย สมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก

บัณฑิตย่อมฝึกตน

บัณฑิตทั้งหลายย่อมฝึกตน ก็ฝึกตนที่เกิดมานี่แหละ น้ำที่มีอยู่ในโลก จะเป็นน้ำฝน น้ำแม่น้ำลำคลอง ก็เป็นสิ่งที่มีอยู่ในโลก ก็ให้ประโยชน์ตามที่น้ำจะพึงให้ประโยชน์ได้ ต้นไม้ที่เกิดอยู่ในป่าก็ให้ประโยชน์ ตามที่ต้นไม้นั้นจะพึงให้ได้ จะนำมาทำเป็นลูกศร หรือนำมาสร้างเป็นบ้านเป็นเรือนเป็นต้น ก็ต้องตัดมาถากมาไสมาปรับปรุงให้เป็นเครื่องไม้นั้นๆ

ตนเองของทุกๆ คนก็เกิดมาในโลก ก็จะต้องฝึกเหมือนกัน ก็เหมือนอย่างต้นไม้ที่เกิดมาในโลก น้ำที่มีอยู่ในโลก ตนเองก็เป็นสิ่งหนึ่งที่เกิดมาในโลก มีอยู่ในโลก หากว่าจะปล่อยไปตามธรรมชาติ ก็ย่อมจะใช้ประโยชน์ตามที่ต้องการ ที่ให้บังเกิดความสุขต่างๆ ได้ยาก เช่นน้ำถ้าหากว่าปล่อยไปตามธรรมชาติไม่มีการจัดไขน้ำเป็นต้น หรือระบายน้ำเป็นต้น ระบายเข้าตามที่ต้องการ ระบายออกน้ำที่ไม่ต้องการ ไม่ทำเขื่อนทำสระทำบ่อสำหรับขังน้ำไว้ใช้สอย สำหรับหาน้ำ สำหรับใช้ ก็ไม่สามารถที่จะได้น้ำมาใช้ประโยชน์ตามที่ต้องการ ไม้ก็เหมือนกัน ถ้าปล่อยให้อยู่ในป่า หรือตัดมาก็ไม่ถากไม่ไส ไม่มาดัดไม่มาทำต่างๆ ก็จะมาใช้เป็นลูกศร ใช้มาประกอบเป็นบ้านเป็นเรือนเป็นโต๊ะตู้อะไรเป็นต้น ก็ไม่ได้

ตนเองก็เหมือนกัน ก็เกิดมาในโลกเหมือนอย่างต้นไม้ น้ำเป็นต้น เป็นสิ่งที่มีอยู่ในโลกนี่แหละ ถ้าไม่ฝึกก็ไม่สามารถจะทำสิ่งที่เป็นประโยชน์ตามที่ต้องการได้

จึงต้องมีการฝึกตั้งแต่เกิดมา มีการหัดให้รู้จักบริโภค ให้รู้จักที่จะนั่ง จะเดิน จะวิ่ง จะนอน และหัดทำสิ่งต่างๆ หัดเล่าเรียนเขียนอ่าน ให้มือเขียนหนังสือได้ อ่านหนังสือได้ รู้ภาษาที่พูด ก็ต้องฝึกมาทั้งนั้น

และแม้ร่างกายนี้เองร่างกายส่วนที่ฝึกย่อมทำงานตามที่ฝึกได้ ร่างกายส่วนที่ไม่ฝึกทำไม่ได้ เช่นว่าฝึกมือขวาให้เขียนหนังสือ ก็ใช้มือขวาเขียนหนังสือได้ แต่มือซ้ายไม่ได้ฝึกให้เขียนหนังสือก็เขียนไม่ได้ ที่แม้แต่อวัยวะร่างกายเองก็เหมือนกัน เมื่อฝึกจึงทำได้ ถ้าไม่ฝึกก็ทำไม่ได้ ในงานช่างต่างๆ ที่ใช้ร่างกาย เช่นว่าช่างไสไม้เป็นต้น ก็ต้องหัดไสถึงจะไสได้ ถ้าไม่หัดก็ไสไม้ให้ดีไม่ได้ การที่บุคคลเดินได้วิ่งได้นั่งได้นอนได้ตามต้องการ ก็เพราะฝึกมาตั้งแต่เด็ก ถ้าไม่ฝึกเลยปล่อยให้นอนอยู่อย่างนั้น ก็ยากที่จะนั่งคล่องเดินคล่องทำอะไรคล่องเหมือนอย่างที่ฝึกได้

บัณฑิตย่อมฝึกตน
จิตแม้เป็นธาตรู้ก็ต้องฝึก
กุศล กิจของคนฉลาด
กุศลมูล อกุศลมูล
อานาปานสติขั้นระงับกายสังขาร
กายสังขาร