ขนบธรรมเนียม ประเพณี วัฒนธรรม อารยธรรม >>
เพลงพื้นบ้าน
นายบุญเสริม แก่นประกอบ ครู โรงเรียนบ้านชงโค
เพลงพื้นบ้านประเภทเพลงผู้ใหญ่
เพลงผู้ใหญ่ประเภท เพลงประกอบพิธี
พิธีกรรมของชาวบ้านในท้องถิ่นต่างๆ มีทั้งพิธีกรรมที่มาจากความเชื่อ เช่น พิธีขอฝน พิธีกรรมที่ทำขึ้นเพื่อเป็นมงคลในการเปลี่ยนวัน เปลี่ยนภาวะ เช่น พิธีทำขวัญเด็ก ทำขวัญเดือน พิธีโกนจุก พิธีบวชนาค พิธีกรรมเหล่านี้มีทุกท้องถิ่นไม่ว่าจะเป็นภาคเหนือ ภาคกลาง ภาคอีสาน หรือภาคใต้ และจะมีคำกล่าวที่ใช้ในพิธีเหล่านี้ เช่น มีเพลงแห่นางแมว ใช้ร้องในพิธีขอฝน
บทแหล่ บทสวดทำขวัญ ในพิธีโกนจุก บวชนาค แต่งงาน บดสวดคฤหัสถ์ในพิธีศพ บทเชิญแม่โพสพในพิธีทำขวัญข้าวแม่โพสพและในวิถีชีวิตของชาวบ้าน เริ่มตั้งแต่เกิด จะมีพิธีกรรมต่างๆ มาแต่อดีต ปัจจุบันพิธีกรรม บางอย่างยังมีอยู่ในปัจจุบัน
การทำขวัญข้าวที่ยุ้ง
อย่าตระหนกตกใจ ขอเชิญมิ่งขวัญอยู่กับเหย้าเฝ้ากับนา ตักตวงข้าวให้ได้
ร้อยเกวียน พันเกวียน
เพลงแห่นางแมว
พิธีแห่นางแมวทำขึ้นเพื่อเป็นการขอฝนในภาคกลาง จะทำพิธีนี้ในวันที่ร้อนจัดในปีที่ฝนล่า ชาวบ้านจะไปรวมกันจัดพิธีแห่นางแมวที่วัดประจำหมู่บ้าน แล้วเดินไปทุกซอกซอยในหมู่บ้าน ชาวบ้านจะออกมาเอาน้ำสาดแมวและขบวนแห่นางแมวพร้อมกับนำเงิน ขนม หรือเหล้ามาให้คนในขบวนแห่ เมื่อแห่นางแมวเสร็จ บางครั้งฝนตกทำให้ความเชื่อในเรื่องนี้มีมากขึ้น
ตัวอย่าง
นางแมวเอยมาร้องแป้วแป้ว ที่ฟากข้างโน้น
ขอฟ้าขอฝน รดแมวข้ามั่งค่าจ้างแมวมา
ได้เบี้ยยี่สิบ มาซื้อหมากดิบ มาล่อนางไม้
นางไม้ภูมิใจ นุ่งผ้าตะเข็บทองไอ้หุนตีกลอง
ไอ้หักบ้ากะตูไอ้งูฟันกัน หัวล้านตีกลอง
ฝนก็เทลงมา ฝนก็เทลงมา เต็มทุ่งเต็มท่า
เต็มนาสองห้อง นิมนต์พระมา สวดคาถาปลาช่อน
ปั้นเมฆเสียก่อน มีละครสามวัน หัวล้านชนกัน
ฝนก็เทลงมา ฝนก็เทลงมา
พิธีขวัญข้าวแม่โพสพ
ขวัญเหนอย ขวัญเหนอย แม่มา แม่สร้อยมะลิวัลย์
แม่จันทร์มะลิลา เชิญขวัญแม่มา แม่คุณ เหนอย ขวัญ เหนอย
บทเชิญแม่โพสพ
เอ๋ย แม่โพสพเจ้าข้า เข้ามาห้องวิ่งเข้ามาห้องเล็กห้องใหญ่ ห้องซ้าย
ห้องขวา ห้องที่ห้องทาง ห้องล่างห้องบน วิ่งอยู่ที่ขวัญแม่โพสพจำเริญ
วิ่งเข้ามาในยุ้งๆก็ได้เกวียน
สองเกวียน สามเกวียนมีกำหนดอยู่ แม่โพสพเจ้าข้า ขออาราธนาตัวข้าพเจ้า
ซึ่งเกิดมาแล้ว ก็เรียก
ขวัญแม่โพสพ จำเริญเข้ายุ้ง เข้าฉาง
บททำขวัญจุก
บททำขวัญจุกใช้ในพิธีทำขวัญจุก ซึ่งเป็นพิธีกรรมที่ทำขึ้นเพื่อเป็นศิริมงคลแก่เด็กผู้ไว้ผมจุก การไว้ผมจุกเป็นความเชื่อค่อนข้างจะไปทางศาสนาพราหมณ์ที่นิยมไว้ผมจุก เพื่อเป็นที่อยู่ของขวัญประจำกาย เด็กหญิงจะโกนผมอายุ 11 ปี เด็กชายจะโกนผมจุกอายุ 11-13 ปี
บททำขวัญจุกแบ่งเป็น 3 ลาคือ ลาหนึ่ง - บทไหว้ครูกำเนิดกุมาร ลาสอง - บทที่เกี่ยวกับการจัดสถานที่ในพิธี ลาสาม - พิธีโกนจุก
ตัวอย่างบททำขวัญจุก
..ศรี ศรี สวัสดีบวรพิพัฒน์อันประเสริฐ วาระนี้เป็นที่เลิศศุภวาร ท่านจึงทำมงคลการพิธี แห่งกุมารกุมารีอันเจริญวัยตามโฉลกโชคพิชัยมงคล จึงหาผู้รู้มาอำนวยผลประสาพรแล้วสอนสั่งพ่อและแม่จงตั้งโสตสดับการตามโอวาท สุนทรสารสุภาษิตส่วนฆราวาสตามบุราณราชประเพณีจงตั้งกตัญญูกตเวทีไว้เหนือเกศ อีกทั้งคุณของบิตุเรศและมารดา ยิ่งกว่าดินฟ้าและสาครอันลึกล้น ..
บททำขวัญนาค
เป็นบทสวดในพิธีบวชของชาวไทยที่นับถือพุทธศาสนาซึ่งถือว่าผู้ชายทุกคนจะต้องบวชเป็นการเปลี่ยนจากวัยหนุ่มคะนองมาเป็นผู้ใหญ่เต็มตัว เดิมการบวชนั้นทำเพื่อกุศลคือละจากกิเลสเป็นการปฏิบัติตามพระธรรมวินัย ต่อมาจึงกลายเป็นธรรมเนียมที่กุลบุตรจะต้องบวชเมื่ออายุย่างเข้า 21 ปี
พิธีบวชนั้นในวันก่อนบวช ผู้ที่จะบวชจะต้องโกนผม นุ่งขาวห่มขาว เรียกว่า นาค แล้วนำดอกไม้ธูปเทียนไปลาบวชกับญาติพี่น้องผู้ใหญ่ที่เคารพนับถือ ในตอนเย็นเมื่อมีการทำขวัญนาจะมีหมอทำขวัญมาว่าบทสวดทำขวัญในตอนเย็นหรือตอนกลางคืน หรืออาจจะหาหมอทำขวัญฝีปากดีมาจากถิ่นอื่นมาว่าบททำขวัญนาค เพื่อสั่งสอนนาคให้รู้จักคุณบิดามารดา ให้รู้ปฏิบัติในสิ่งที่ควรในขณะบวชเป็นภิกษุ
บททำขวัญนาคจะเริ่มจากบทอันเชิญเทวดา เคารพคุณปฏิสนธิ นามนาค สอนนาค ลานาค เชิญขวัญ
ตัวอย่างบททำขวัญนาคตอนปฏิสนธิ
..พ่อนาคเอ่ย วันพรุ่งนี้แล้วหนอ พ่อก็จะสอดทรงซึ่งกาสาว์ ข้าพเจ้าจะขอกำจัดขันธมารห้า อย่าเบียดเบียน อย่าได้มาแวะเวียนราวี ขันธมารอย่างย่ำยีให้อาพาธ มัจจุราชมารอย่าพิฆาตให้ถึงชีวิต อีกกิเลสมารในดวงจิตให้จืดจางประหารขันธมารให้เหินห่างอย่ายอนยล ขอให้พ่อบวชสำเร็จผลสถาวร จิตต์ของพ่ออย่าย่อหย่อนให้ผ่องแผ้ว ดุจน้ำในคนโฑแก้วใสบริสุทธิ์ พ่อเอ่ยอันที่ว่าจะเกิดมาเป็นมนุษย์มิใช่ง่าย โดยคำพระอาจารย์บรรยายในบาลี พระอภิธรรมเจ็ดคำภีร์ก็แสดงไว้ จะกล่าวถึงปฏิสนธิในครรภ์ปริมณฑลแห่งพระชนนี ประดุจขนทรายจามจุรี อันชุบเช็ดน้ำมันสลัดเสร็จ ถึงเจ็ดหน น้ำมันที่เหลือติดอยู่ที่ปลายขนแห่งฝูงสัตว์ พระบาลีท่านก็กล่าวชัดอีกเจ็ดทิวาเป็นเค้ามูลโลหิตนั้นขึ้นเสียก่อน ต่ออีกเจ็ดวันจึงผันผ่อนเป็นเปลือกสาย .
บทรับขวัญเด็กแรกเกิด
สามวันลูกผี สี่วันลูกคน ลูกใคร รับไปได้เน้อ
บทพิธีสู่ขอแต่งงาน
วันนี้เป็นวันดีฤกษ์งามยามดี จะปลูกกล้วยปลูกอ้อยให้เป็นทอง
จะมาหาตายายทั้งสอง เพื่อขอนางสาว.........................(ชื่อเจ้าสาว)
ให้กับนาย..............................(ชื่อเจ้าบ่าว) จะขัดข้องหริอไม่
จะตกลงอย่างไร ก็ขอให้แต่งวันนี้
เพลงที่ใช้ในพิธีกรรมของทางภาคกลางยังจะมีอีกหลายประเภท เช่น เพลงร่อยพรรษาในหมู่บ้านพนมทวน ใช้ร้องเรี่ยรายเงินในวันก่อนออกพรรษา เพลงพิษฐานร้องในโบสถ์ในเทศกาลสงกรานต์และในท้องถิ่นอื่นๆ ก็มีเพลงอื่นอีก
เพลงพิธีกรรมทางภาคอีสาน
จะมีการเซิ้งโดยลักษณะกาพย์เซิ้ง เช่น เซิ้งพระเวสสันดร เซิ้งนางแมว เซิ้งบั้งไฟ
เซิ้งบั้งไฟ
ประวัติที่มา เป็นพิธีกรรมที่ทำในเดือนหก เป็นการบวงสรวงพญาแถน(ผีหรือเจ้าเป็นใหญ่ในเมืองฟ้า)เพื่อขอให้ช่วยเหลือบันดาลให้ฝนตกต้องตามฤดูกาล เพื่อคนทั้งหลายจะได้ทำไร่ไถนา ในพิธีชาวบ้านจะแห่บั้งไฟ เซิ้งบั้งไฟ
ตัวอย่าง คำกาพย์เซิ้งบั้งไฟ
สาวบ้านได๋กระโปรงใหม่ใหม่ ท้ายใหญ๋ใหญ่เจ้าอยู่บ้านได๋ มากับไผจักคนพวกหมู่ เจ้ามีคู่นอนซ้อนหรือยัง เจ้าอย่าบังบอกมาเด้ออุ่น แก้มจุ้นพุ้นบอกพี่โดยดี เจ้าอย่ามีความตั๋วความหลอก ให้เจ้าบอกตั้งแต่ความจริง
เซิ้งพระเวสสันดร
เซิ้งพระเวสสันดรในพิธีกรรมทางศาสนาพุทธ ในการทำบุญเดือนสี่ พิธีทำบุญนี้ชาวอิสานเรียกว่า ทำบุญผะเหวด ในพิธีนี้ชาวบ้านจะมีการแห่พระเวสสันดรเข้าเมือง ชาวบ้านจัดขบวนแห่เชิญพระเวสสันดร ในขบวนแห่จะมีผ้าซึ่งวาดเป็นเรื่องพระเวสสันดร และมีดนตรีอีสานประกอบ
ตัวอย่าง บทเซิ้งพระเวสสันดร
เชิญเถิดพระเวสสันดร ทั้งบังอรแม่มัทรี คืนเมืองสีพี กลับบุรีเป็นราชาปกครองเหล่าอาณา เชิญเถิดหนาพระลูกเอย เชิญเถิดพระลูกเอ๋ย เมือเสวยโภชนามากินผลผลา ครองวนาไม่สมควร
บทสู่ขวัญ
การสู่ขวัญเป็นประเพณีที่นิยมกันในภาคอีสาน กระทำในโอกาสต่างๆ เช่น เรียกขวัญผู้ป่วย งานแต่งงาน การต้อนรับ ส่วนประกอบของการสู่ขวัญ ต้องมีบายศรี ด้ายผูกแขน พราหมณ์สำหรับทำพิธีกล่าวบทสู่ขวัญ เพื่อความเป็นศิริมงคลแก่ผู้เข้าพิธี
ตัวอย่างบทสู่ขวัญ
ศรีศรีสิทธิพระพร บวรวิเศษ อดุลยเดชเดโช อาวาหวิวาโท มหาชโย มังคลาดิเรก เอนกด้วยราศรี วันนี้แล
- เพลงแข่งขัน
- เพลงเกี่ยวกับการประกอบอาชีพ
- เพลงปฎิพากย์
- เพลงประกอบการเล่นพื้นบ้าน
- เพลงประกอบพิธี
- เพลงกล่อมเด็ก
- เพลงพื้นบ้าน
- ที่มาของเพลงพื้นบ้าน
- ลักษณะของเพลงพื้นบ้าน
- ประเภทของเนื้อเพลง
- การแบ่งประเภทของเพลงพื้นบ้าน
- เพลงพื้นบ้านประเภทเพลงผู้ใหญ่
- เพลงพื้นบ้านประเภทเพลงเด็ก
- บรรณานุกรม
