ศาสนา ลัทธิ ความเชื่อ นิกาย พิธีกรรม >>

สมถะวิปัสสนา

อธิบายคำในองค์ฌาน

คำว่า สงัดจากกาม สงัดจากอกุศลธรรมทั้งหลาย แล้ว กาม เป็นไฉนอย่างไร ฉันทะ ชื่อว่ากาม ราคะ ชื่อว่า กาม ฉันทะราคะ ชื่อว่า กามสังกัปปะ กามราคะ ชื่อว่า สังกัปปะราคะ ๆชื่อว่า กาม ธรรมเหล่านีเรียกว่า กาม

อุศลธรรมทั้งหลายเป็นไฉน กามฉันทะ พยาบาท ถีนมิทธะ อุทธัจจะกุกกุจจะ วิจิกิจฉา ธรรมเหล่านี้เรียกว่าอกุศลธรรมทั้งหลายสงัดจากกาม สงีดจากอุศลธรรมนี้แล้ว ด้วยเหตุนั้นจึงเรียกว่า สงัดจากกาม สงัดจากอกุศลธรรมทั้งหลายแล้ว ด้วยประการฉะนี้

คำว่าประกอบด้วย วิตก วิจาร มีอธิบายว่า วิตกมีอยู่ วิจารมีอยู่

ใน ๒ อย่างนั้นวิตก เป็นไฉนอย่างไร ความตรึก ความตรึกอย่างแรง ความดำริ ความที่จิตแนบอยูในอารมณ์ ความที่จิตแนบสนิทอยู่ในอารมณ์ การยกจิตขึ้นสู่อารมณ์ สังมาสังกัปปะอันใดนี้เรียกว่า วิตก
วิจาร เป็นไฉน ความตรอง ความพิจารณา ความตามพิจารณา การเข้าไปพิจารณา ความที่จิตสืบต่ออารมณ์ ความที่จิตเพ่งดูอารมณ์อยู่เนืองๆ อันใดนี้เรียกว่า วิจาร

ภิกษุเป็นผู้เข้าไปถึงแล้วด้วยปฐมฌาน ประกอบด้วย วิตก วิจาร ด้วยประการฉะนี้ เกิดแต่วิเวก มีอธิบายว่า ธรรมเหล่านั้นคือ วิตก วิจาร ปีติ สุข เอกัคคตาแห่งจิต เกิดแล้วเกิดพร้อมแล้ว บังเกิดแล้ว บังเกิดเฉพาะแล้ว บังเกิดในวิเวกนี้ ด้วยเหตุนี้จึงเรียกว่าเกิดแต่วิเวกปีติ สุข มีอธิบายว่า ปีติมีอยู่ สุขมีอยู่ ใน ๒ อย่างนั้น ปีติ เป็นไฉน ความอิ่มใจ ความปราโมทย์ ความยินดียิ่ง ความบันเทิง ความร่าเริง ความรื่นเริง ความปลื้มใจ ความปีติอย่างโลดโผน ความที่จิตชื่นชมยินดี อันใน นี้เรียกว่า ปีติสุข เป็นไฉน ความสบายทางใจ ความสุขทางใจ ความเสวยอารมณ์ที่สบาย ความสุขอันเกิดแต่เจโตสัมผัส กิริยาเสวยอารมณ์ที่สบาบเป็นสุขอันเกิดแต่เจโตสัมทผัส อันใดนี้เรียกว่า สุขสุขนี้สหรคต เกิดร่วม เจือปนสัมปยุตด้วยปีตินี้ ด้วยเหตุนั้นจึงเรียกว่า ปีติ และ สุขปฐมฌาน คือเป็นที่ ๑ ตามลำลำดับแห่งการนับฌานนี้ ชื่อว่า ปฐมฌาน เพราะพระโยคาวจรบุคคล บรรลุเป็นครั้งแรก ฌาน ได้แก่ วิตก วิจาร ปีติ สุข เอกัคคตาแห่งจิต บรรลุ ได้แก่ การได้ การกลับได้อีก การถึง ความถึง ความถูกต้อง การทำให้แจ้งการบรรลุซึ่งปฐมฌาน อยู่ ได้แก่ การสืบเนื่องกันอยู่ พักอยู่ ด้วยเหตุนั้นจึงเรียกว่าอยู่เพราะวิตก วิจาร สงบ มีอธิบายว่า วิตกมีอยู่ วิจารมีอยู่ วิตก วิจารนี้ระงับ เข้าไประงับ ดับไป ดับไปอย่างราบคาบ ถูกทำให้พินาศ ถูกทำให้พินาศด้วยดี ถูกทำให้เหือดแห้ง ถูกทำให้เหือดแห้งด้วยดี ทำให้มีที่สุดปราศไปแล้ว จึงเรียกว่าเพราะวิตก วิจาร สงบ ด้วยประการฉะนี้เป็นไปภายใน ได้แก่ของเป็นไปภายในเฉพาะตน ผ่องใส ได้แก่ศรทธา กิริยาที่เชื่อ ความปลงใจเชื่อ ความเลื่อมใสยิ่ง เป็นธรรมเอกผุดขึ้นแก่ใจได้แก่ ความตั้งอยู่แห่งจิต ความมั้นคงแห่งจิต ความไม่เอนเอียงแห่งจิต สัมมาสมาธิไม่มีวิตก ไม่มีวิจาร มีอธิบายว่า วิตกมีอยู่ วิจารมีอยู่ วิตกวิจารนี้ สงบระงับ เข้าไประงับ ดับไป ดับไปอย่างราบคาบ ถูกทำให้พินาศ ถูกทำให้พินาศด้วยดี ถูกทำให้เหือดแห้งด้วยดี ถูกทำให้มีที่สุดปราศไปแล้ว ด้วยเหตุนั้นจึงเรียกว่า ไม่มีวิตก ไม่มีวิจาร ด้วยประการฉะนี้

เกิดแต่สมาธิมีอธิบายว่า ธรรมเหล่านั้นคือความผ่องใส เอกัคคตาแห่งจิต เกิดแล้ว เกิดพร้อมแล้ว อันเกิดแล้ว บังเกิดแล้ว เกิดเฉพาะแล้ว ปรากฏแล้วในสมาธินี้ ด้วยเหตุนั้นจึงเรียกว่า เกิดแต่สมาธิ ปีติ และ สุข มีอธิบายว่า ปีติมีอยู่ สุขมีอยู่ ใน ๒ อย่างนั้นปีติ เป็นไฉน ความอิ่มใจ ความปราโมทย์ ความที่จิตชื่นชมยินดี นี้เรียกว่า ปีติ สุข เป็นไฉน ความสบายทางใจ กิริยาที่เสวยอารมณ์ที่เป็นสุข เกิดแต่เจโตสัมผัส อันใดนี้เรียกว่า สุข -สุขนี้ สหรคต เกิดร่วม เจือปน สัมปยุตด้วยปีติ ด้วยเหตุนั้น จึงเรียกว่ามี ปีติ และ สุขทุติยะ คือเป็นที่ ๒ ตามลำดับแห่งการนับฌานนี้ ชื่อว่า ทุติยฌาน เพราะโยคาวจรบุคคลบรรลุเป็นครั้งที่ ๒
ฌาน ได้แก่ความผ่องใส ปีติ สุข เอกัคคตาแห่งจิต บรรลุ ได้แก่การได้ การกลับได้อีก การถึง ความถึง การถูกต้อง การทำให้แจ้งการบรรลุซึ่ง ทุติยฌาน อยู่ มีอธิบายว่า สืบเนื่องกันอยู่ พักอยู่ ด้วยเหตุนั้นจึงเรียกว่าอยู่เพราะคลายปีติได้อีกด้วยมีอธิบายว่า ปีตินี้สงบระงับ เข้าไประงับ ดับไป ดับไปอย่างราบคาบ ถูกทำให้พินาศ ถูกทำให้พินาศด้วยดี ถูกทำให้เหือดแห้ง ถูกทำให้เหือดแห้งด้วยดี ถูกทำให้มีที่สุดปราศไป ด้วยเหตุนี้จึงเรียกว่า เพราะคลาย ปีติได้อีกด้วย เป็นผู้มีจิตเป็นอุเบกขา อุเบกขาเป็นไฉน ความวางเฉย กิริยาที่วางเฉย ความเพ่งเฉพาะความเป็นกลางแห่งจิตอันใดนี้เรียกว่า อุเบกขา ภิกษุผุ้เข้าถึงประกอบแล้วด้วยอุเบกขานี้ ด้วยเหตุนี้จึงเรียกว่าเป็นผู้มีจิตเป็น อุเบกขา อยู่ มีอธิบายว่า สืบเนื่องอยู่ พักอยู่ ด้วยเหตุนี้จึงเรียกว่าอยู่มีสติ สัมปชัญญะ มีอธิบายว่าใน ๒ อย่างนั้น สติเป็นไฉน ความระลึก สัมมาอันใดนี้เรียกว่า สติ สัมปชัญญะ เป็นไฉน กริยาที่รู้ชัด ความไม่หลง ความวิจัยธรรม สัมมาทิฐิ อันใดนี้เรียกว่า สัมปชัญญะ ภิกษุเข้าไปถึงแล้วประกอบแล้วด้วย สติสัมปชัญญะนี้ ด้วยเหตุนั้นจึงเรียกว่า มีสติสัมปชัญญะ ด้วยประการฉะนี้

เสวยสุขด้วยนามกายมีอธิบายว่า สุข เป็นไฉน ความสบายทางใจ ความสุขทางใจ ความเสวยอารมณ์ที่สบายเป็นสุขอันเกิดแต่เจโตสัมผัส กิริยาที่เสวยอารมณ์เป็นสุข อันเกิดแต่เจโตสัมผัส อันใดนี้เรียกว่า สุข
กายเป็นไฉน สัญญา สังขาร วิญญาณ นี้เรียกว่า กาย ภิกษุย่อมเสวยสุขด้วยกายนี้ ด้วยเหตุนั้นจึงเรียกว่าเสวยสุขด้วยนามกายเป็นฌานที่พระอริยเจ้ากล่าวสรรเสริญผู้ได้บรรลุ มีอธิบายพระอริยะเจ้าเป็นไฉน พระพุทธเจ้า พระสาวกของพระพุทธเจ้า เรียกว่า พระอริยะเจ้าเหล่านั้น ย่อมกล่าวสรรเสริญ แสดง บัญญัติ แต่งตั้ง เปิดเผย จำแนก ทำให้ชัดเจน ประกาศบุคคลซึ่งได้บรรลุนี้ ด้วยเหตุนั้นจึงเรียกว่า เป็นฌานที่พระอริยเจ้ากล่าวสรรเสริญผู้ได้บรรลุคำว่าเป็นผู้มีจิตเป็นอุเบกขา มีสติ อยู่เป็นสุข มีอธิบายว่า ภิกษุประกอบด้วยอุเบกขา มีสติ และสุขนี้ สืบเนื่องอยู่ ประพฤติเป็นไปสืบเนื่องอยู่ให้เป็นไปอยู่ เที่ยวไปอยู่ พักอยู่ ด้วยเหตุนี้จึงเรียกว่า เป็นผู้มีจิตเป็นอุเบกขา มีสติ อยู่เป็นสุขด้วยประการฉะนี้ ตติยะ เป็นที่ ๓ คือตามลำดับแห่งการนับฌานนี้ชื่อว่า ตติยะฌาน เพราะโยคาวจรบุคคลบรรลุเป็นครั้งที่ ๓

คำว่า เพราะโสมนัส และโทมนัสดับสนิทในก่อน อธิบายว่า โสมนัส มีอยู่ โทมนัสมีอยู่ ในสองอย่างนั้น โสมนัสเป็นไฉน ความสบายทางใจ ความสุขทางใจ ความเสวยอารมณ์ที่สบายเป็นสุขอันเกิดแต่เจโตสัมผัส กิริยาเสวยอารมณ์ที่สบายเป็นสุขเกิดแต่เจโตสัมผัส นี้เรียกว่า โสมนัส โทมนัส เป็นไฉน ความไม่สบายทางใจ ความทุกข์ทางใจ ความเสวยอารมณ์ที่ไม่สบายเป็นทุกข์อันเกิดแต่เจโตสัมผัส กิริยาที่เสวยอารมณ์ที่ไม่สบายเป็นทุกข์อันเกิดแต่เจโตสัมผัส อันใดนี้เรียกว่า โทมนัส โสมนัส และโทมนัสนี้ สงบ ระงับ เข้าไปสงบระงับ ดับไป ดับไปอย่างราบคาบ ถูกทำให้พพินาสไปด้วยดี ถูกทำให้เหือดแห้ง ถูกทำให้เหือดแห้งด้วยดี ถูกทำให้มีที่สุดปราศไปแล้วในก่อน ด้วยเหตุนั้นจึงเรียกว่า เพราะโสมนัสและโทมนัสดับสนิทในก่อนด้วยประการฉะนี้ ไม่มีทุกข์ไม่มีสุข มีอธิบายว่า ไม่มีความสบายทางใจ ไม่มีความไม่สบายทางใจ มีแต่เสวยอารมณ์ที่ไม่ทุกข์ไม่สุขอันเกิดแต่เจโตสัมผัส มีแต่กิริยาเสวยอารมณ์ที่ไม่ทุกข์ไม่สุขอันเกิดแต่เจโตสัมผัส ด้วยเหตุนั้นจึงเรียกว่า ไม่มีทุกข์ ไม่มีสุข บทว่ามีสติบริสุทธิ์เพราะอุเบกขา มีอธิบายว่า อุเบกขา เป็นไฉน

ความวางเฉย กิริยาที่วางเฉย ความเพ่งเฉพาะ ความเป็นกลางเเห่งจิต อันใดนี้เรียกว่า อุเบกขา สติเป็นไฉน สติความระลึก สัมมาสติอันใดนี้เรียกว่า สติ นี้ เปิดเผย บริสุทธิ์ ผ่องแผ้ว เพราะอุเบกขานี้ ด้วยเหตุนั้น จึงเรียกว่า มีสติบริสุทธิ์อยู่เพราะอุเบกขา บทว่า จตุตถ คือ เป็นที่ ๔ ตามลำดับแห่งการนับ ฌานนี้จึงชื่อว่า จตุตถฌาน เพราะโยคาวจรบุคคลบรรลุเป็นครั้งที่ ๔ บทว่า ฌาน ได้แก่ อุเบกขา สติ เอกัคคตาแห่งจิด

คำว่าเพราะก้าวล่วงรูปสัญญาโดยประการทั้งปวง มีอธิบายว่ารูปสัญญาเป็นไฉน การจำ กิริยาที่จำ การจำ ของพระโยคาวจรบุคคลผู้เข้ารูปาวจรสมาบัติ หรือของผู้อุบัติในรูปภูมิ หรือของพระอรหันต์ผู้อยู่เป็นสุขในทิฏฐธรรม เหล่านี้เรียกรูปสัญญา ภิกษุก้าวล่วงแล้ว ข้ามแล้ว ข้ามพ้นแล้ว ซึ่งรูปสัญญาเหล่านี้ ด้วยเหตุนั้นจึงเรียกว่า เพราะก้าวล่วงรูปสัญญาโดยประการทั้งปวง คำว่า เพราะความดับไปแห่งปฏิฆะสัญญา มีอธิบายว่า ปฏิฆะสัญญาเป็นไฉน รูปสัญญา สัททสัญญา คันธสัญญา รสสัญญา โผฏฐัพพะสัญญา เหล่านี้เรียกว่า ปฏิฆะสัญญา ปฏิฆะสัญญาเหล่านี้สงบไป ระงับไป ดับไปอย่างราบคาบ ถูกทำให้พินาสไป ถูกทำให้พินาสไปด้วยดี ถูกทำให้เหือดเเห้งไป ถูกทำให้เหือดแห้งไปด้วยดี ถูกทำให้มีที่สุดปราศไปแล้ว ด้วยเหตุนั้น จึงเรียกว่า เพราะความดับไปแห่งปฏิฆะสัญญา คำว่า เพราะไม่มนัสสิการการซึ่งนานัตตสัญญา มีอธิบายว่า นานัตตสัญญา เป็นไฉน การจำ กิริยาที่จำ ความจำ ของบุคคลผู้ไม่เข้าสมาบัติ พรั่งพร้อมด้วยมโนธาตุ หรือพรั่งพร้อมด้วยมโนวิญญาณธาตุ เหล่านี้เรียกว่า นานัตตสัญญา ภิกษุย่อมไม่มนัสสิการซึ่งนานัตสัญญา เหล่านี้ด้วยเหตุนั้น จึงเรียกว่า เพราะไม่มนัสสิการซึ่งนานัตตสัญญา

<< ย้อนกลับ | สารบัญ | หน้าถัดไป >>