พิธีกรรมกับกระบวนการรักษาเยียวยา

พิธีกรรมสำคัญๆ ที่เกี่ยวข้องกับกระบวนการรักษาเยียวยามี 2 พิธีกรรม คือ

พิธีกรรมหาสาเหตุการเจ็บป่วย

หลังจากที่ผู้ป่วยแสดงอาการเจ็บป่วยที่สามารถให้ความหมายเฉพาะว่าน่าจะมีสาเหตุมาจากการกระทำของครูหมอมโนห์ราแล้ว ญาติผู้ป่วยหรือผู้ใกล้ชิดก็จะดำเนินการจัดหาคนกลางมาติดต่อกับครูหมอเพื่อทราบสาเหตุของการเจ็บป่วยและต่อรองเพื่อหาวิธีการแก้ไขต่อไป ซึ่งขั้นตอนสำคัญๆ สำหรับพิธีกรรมนี้ มีดังนี้

ตั้งสำรับเพื่อการสักการะครูหมอมโนห์ราที่ผู้ป่วยหรือญาติให้ความเคารพนับถือ เรียกการตั้งสำรับนี้ว่า “ที่สิบสอง” หรือ “ข้าวสิบสอง” คือสำรับที่ประกอบด้วยถ้วยตะไล 12 ใบ ใส่อาหารคาวหวาน 12 ชนิด ใส่เงิน 12 บาท พร้อมทั้งหมากพลู เทียน ข้าวตอกดอกไม้
เมื่อตั้งสำรับเรียบร้อยแล้ว คนกลางจะทำพิธีเชื้อคือ การกล่าวเชิญให้ครูหมอมาบอกสาเหตุของการเจ็บป่วย ขั้นตอนนี้จะมีทั้งคนกลางที่ติดต่อกับครูหมอมโนห์ราแล้วนำมาบอกกับผู้ป่วยหรือญาติพี่น้องหรือผู้ใกล้ชิดหรือจะเป็นการเข้าทรงคนกลางเองแล้วให้ผู้ป่วยญาติพี่น้องหรือผู้ใกล้ชิดสอบถามสาเหตุการเจ็บป่วยก็ได้เช่นกัน
เมื่อได้คำตอบแล้วว่าสาเหตุที่ถูกกระทำเกิดจากอะไร ก็จะมีการหาวิธีการแก้ไข โดยมีข้อกำหนดของพันธะสัญญาว่าต้องหายจากการเจ็บป่วยภายในเวลากี่วัน หลังจากนั้นจะให้ทำอะไรบ้าง ซึ่งส่วนใหญ่แล้วจะเป็นการรำมโนห์ราแก้บนในพิธีมโนห์ราลงครู (หากไม่หายจากการเจ็บป่วยตามที่มีพันธะสัญญากันไว้ ก็จะไม่มีการดำเนินการตามขั้นตอนใดๆ อีก แต่หากหายตามพันธะสัญญาก็จะมีการดำเนินการตามขั้นตอนของพิธีกรรมอื่นๆ ต่อไป พร้อมทั้งกำหนดว่าจะดำเนินการแก้บนได้ในช่วงใด)

พิธีกรรมการรำมโนห์ราแก้บน

หลังจากที่มีการตกลงร่วมกันระหว่างคนกลางกับครูหมอมโนห์ราแล้ว ขั้นตอนต่อไปก็คือการ “รำมโนห์ราแก้บน” โดยจะจัดในพิธีของมโนห์ราลงครู ซึ่งเป็นการจัดแสดงเพื่อเชิญวิญญาณบรรพบุรุษที่เป็นครูหมอมโนห์รามาเข้าทรงลูกหลานที่รับอาสาเป็นคนทรงเพื่อแสดงให้เห็นถึงความกตัญญูกตเวทีต่อบรรพบุรษและเพื่อความมีสวัสดิมงคลแก่ชีวิตครอบครัว ในระหว่างนี้ก็จะมีการรำมโนห์ราถวายเพื่อแก้บนตามที่ได้สัญญากันไว้ หากไม่กระทำตามสัญญาก็อาจจะถูกลงโทษซ้ำอีก โดยอาการเจ็บป่วยอาจจะเหมือนเดิมหรืออาจจะรุนแรงกว่าเดิมก็ได้ ซึ่งขั้นตอนต่างๆ ในพิธีกรรมนี้ มีดังนี้

เมื่อถึงกำหนดวันที่จะดำเนินการรำมโนห์ราลงครูเพื่อแก้บนแล้ว ก็จะมีการสร้างโรงมโนห์รา ตั้งเครื่องบวงสรวงและเครื่องเซ่นไหว้บูชา โดยเครื่องบวงสรวง ประกอบด้วย หัวหมู ไก่ เหล้า หมาก พลู บุหรี่ ธูป เทียน ข้าวตอก ดอกไม้ ของคาว ของหวานและมะพร้าวอ่อน รวมแล้วครบจำนวน 12 อย่าง ส่วนเครื่องเซ่นไหว้บูชาประกอบด้วย บายศรีและดอกไม้ธูปเทียน หลังจากที่ครูหมอเข้าทรงแล้วจะต้องขึ้นไปสำรวจเครื่องบวงสรวงบูชาเหล่านี้ (เครื่องบวงสรวงจะวางไว้บนศาลาเล็กๆ บนโรงมโนห์ราทางทิศตะวันออก ซึ่งต้องทำเป็นบันไดทอดเอาไว้ทางซ้ายมือของศาลาเพื่อให้ครูหมอที่เข้าทรงปีนขึ้นมาสำรวจเครื่องบวงสรวงบูชาได้สะดวก ส่วนทางขวามือของศาลาจะมี “เทริด” “หน้าพราน” และ “เครื่องแต่งตัวมโนห์รา” ซึ่งถือเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์โดยแขวนไว้เพื่อเป็นเครื่องบูชา)
วันแรกของพิธีกรรม (พิธีการของการลงโรง ครูมโนห์ราจะต้องเข้าประจำโรงในวันพุธตอนเย็น ซึ่งตามปกติจะสิ้นสุดรายการในวันศุกร์ตอนบ่ายหรือตอนเย็น หากวันศุกร์ตรงกับวันพระก็ไม่สามารถทำพิธีได้ ต้องหยุดและเลื่อนไปทำพิธีส่งครูหมออันเป็นขั้นตอนของการลาโรงในวันเสาร์ซึ่งถือเป็นวันเสร็จพิธีแทน) ในวันแรกของพิธีกรรมนี้จะมีการแสดงมโนห์ราให้คนดูเหมือนกับการแสดงในโอกาสธรรมดาที่เป็นการละเล่นหรือมหรสพทั่วๆ ไป การแสดงเริ่มตั้งแต่ตอนพลบค่ำจนถึงดึกถึงจะเลิก วันรุ่งขึ้นซึ่งเป็นวันพฤหัสบดีจะเป็นวันเริ่มพิธีลงครู โดยวันนี้จะมีการรำไหว้ครูตลอดครึ่งวันตอนช่วงเช้า (เรียกการรำไหว้ครูนี้ว่า “แต่งพอก” ในการรำแก้บนจะขาดขั้นตอนนี้ไปไม่ได้ เพราะหากไม่ได้มีการแต่งพอก การแก้บนนั้นก็จะไม่สำเร็จ โอกาสที่จะกลับมาเจ็บป่วยอีกมีความเป็นไปได้สูง ที่สำคัญมโนห์ราที่มีสิทธิ์ในการรำลงครูต้องเป็น “มโนห์ราใหญ่” (มโนห์ราที่ผ่านการปวารณาเป็นมโนห์ราโดยสมบูรณ์แล้ว โดยผ่านการบวชมโนห์ราแล้ว คือ มีการผูกข้อมือ ผูกผ้าและครอบเทริด) เท่านั้น)
หลังจากรำแต่งพอกเสร็จ ต่อจากนั้นก็เริ่มพิธีเชิญครูหมอมโนห์ราเข้าทรงโดยมโนห์ราใหญ่จะรำโดยใช้ “ท่ารำเพลงครู 12 ท่า” ประกอบการ “เล่นบท 12” (บท 12 นี้ ถือเป็นเพลงครู ผู้เล่นบทนี้จะหยิบยกเอานิยาย 12 เรื่องมาเล่น ทำบทเพลงทับ เพลงโทน อย่างละเรื่องสั้นๆ เพื่อเป็นการสักการะครู หากไม่มีการเล่นบท 12 ในขั้นตอนนี้ถือว่าพิธีไม่สมบูรณ์ การแก้บนหรือการแก้เหฺมฺรยซึ่งเป็นพันธะสัญญาจะไม่เป็นผล อาการเจ็บป่วยจะไม่หายขาด) หลังจากนั้นมโนห์ราใหญ่จะขับร้องบทเชื้อครูหมอมโนห์รามาเข้าทรง (โดยปกติมีคนทรงประจำอยู่แล้ว แต่หากคนทรงตายไปก่อนจะต้องเลือกคนทรงใหม่ทดแทน) ลูกหลานที่เป็นเชื้อสายของครูหมอจะต้องมานั่งพร้อมหน้ากันเพื่อรอรับครูหมอซึ่งเป็นบรรพบุรุษของตน เมื่อมโนห์ราใหญ่ขับร้องบทเชื้อครูหมอ ดนตรีจะทำเพลงเชิดประกอบ ถึงตอนนี้ร่างกายคนทรงจะสั่นแสดงว่าครูหมอเริ่มมาเข้าทรงแล้ว เรียกขั้นตอนนี้ว่า “จับลง”
หลังจากมีการเชื้อแล้ว ครูหมอจะเริ่มมาเข้าทรง โดยเริ่มจากครูหมอที่เป็นบรรพบุรุษร่วมของทุกตระกูล ซึ่งมโนห์ราผู้เป็นผู้เชื้อจะรู้ดีว่ามีใครบ้าง อาทิ ตาหมอเทพ ตาหมอเฒ่า ตาเทพสิงขร ฯลฯ จากนั้นก็จะเชิญครูหมอที่ผู้ป่วยเคารพบูชามาทรง ซึ่งการเชื้อนี้ต้องเชื้อมาเข้าทรงทีละองค์ องค์เดิมต้อง “บัด” (สลัด) เสียก่อน ถึงจะเชิญครูหมอองค์ต่อไปได้ ครูหมอแต่ละองค์เมื่อจับลงหรือเข้าทรงแล้วก็จะขึ้นศาลที่ได้จัดเตรียมเอาไว้เพื่อตรวจดูเครื่องสักการะบูชา แล้วกลับลงมานั่งอมเทียน 3 ครั้ง อาจกินหมากหรือสูบบุหรี่ร่วมด้วย ต่อจากนั้นก็มีการพูดคุยซักถามลูกหลานถึงเรื่องทั่วๆ ไป ครูหมอบางองค์อาจไม่ขึ้นไปบนศาลแต่จะขอเครื่องทรงมาสวมและมีการร่ายรำตามแบบมโนห์ราโบราณให้ลูกหลานหรือผู้ที่อยู่ร่วมในพิธีกรรมดู
ขั้นตอนสุดท้ายของพิธีกรรมรำมโนห์ราแก้บนคือ ขั้นตอนในวันสุดท้ายของพิธีลงครู โดยพิธีเริ่มจากการเชื้อครูหมอทุกองค์มาลงอีกครั้งในคนทรงคนเดิม มีการซักถามลูกหลานทั้งปัญหาทั่วๆ ไปและปัญหาการเจ็บป่วย มีการนัดแนะพิธีที่จะมีในครั้งต่อไปและตกลงต่อรองระหว่างกันว่าครูหมอต้องการอะไร ให้ลูกหลานทำอย่างไรบ้าง จากนั้นจะมีการสรงน้ำครูหมอร่วมกัน ระหว่างที่ครูหมอเปลี่ยนเครื่องแต่งตัว ลูกหลานที่บนบานอะไรไว้ก็เตรียมแก้บน โดยสำรับต่างๆ ที่ใช้สำหรับการแก้บนต้องจัดเตรียมไว้ให้เรียบร้อย เพื่อที่ครูหมอจะได้เสวยหลังจากที่แต่งตัวเสร็จแล้ว ต่อจากนั้นจะเป็นการรำมโนห์ราแก้บนตามที่ได้ทำพันธะสัญญากันไว้ ซึ่งขั้นตอนนี้มโนห์ราใหญ่จะต้องมีการ “รำคล้องหงส์”และ “รำแทงเข้” (แทงจระเข้) ด้วย จึงจะถือว่า “เหฺมฺรยขาด” หรือเป็นการหมดพันธะสัญญาต่อกัน หลังจากนั้นลูกหลานจะเข้าไปหมอบกราบครูหมอเพื่อขอศีลขอพรโดยทั่วกัน การรักษาเยียวยาก็ถือว่าเสร็จสิ้นอย่างแท้จริง หลังจากหมดกิจธุระหรือเรื่องราวระหว่างกันแล้ว มโนห์ราจะรำเพลงเชิดอีกครั้งเพื่อส่งครูหมอกลับ ครูหมอก็ออกจากร่างทรง เป็นอันเสร็จพิธีกรรมทั้งหมด