ชื่อวิภังค์ (เป็นอภิธัมมปิฎก)

๖.ปัจจยาการวิภังค์ แจกปัจจยาการ

ก. สุตตันตภาชนียะ แจกตามแนวพระสูตร

เพราะอวิชชา ( ความไม่รู้ ) เป็นปัจจัยจึงมีสังขาร ( เจตนา ), เพราะสังขารเป็นปัจจัยจึงมีวิญญาณ, เพราะ วิญญาณเป็นปัจจัยจึงมีนามรูป, เพราะนามรูปเป็นปัจจัยจึงมีอายตนะ ๖, เพราะอายตนะ ๖ เป็นปัจจัยจึงมีผัสสะ, เพราะผัสสะ เป็นปัจจัยจึงมีเวทนา, เพราะเวทนาเป็นปัจจัยจึงมีตัณหา, เพราะตัณหาเป็นปัจจัยจึงมีอุปาทาน, เพราะอุปาทานเป็นปัจจัยจึงมีภพ, เพราะภพเป็นปัจจัยจึงมีชาติ, เพราะชาติเป็นปัจจัยจึงมีชรา, มรณะ, โสกะ, ปริเทวะ, ทุกข์, โทมนัส, อุปายาส นี้เป็นความเกิดขึ้นแห่งกองทุกข์ทั้งสิ้น. ต่อจากนั้นเป็นคำอธิบาย.

ข. อภิธัมมภาชนียะ แจกตามแนวอภิธรรม

ในบทตั้งตามแนวอภิธรรมนี้ แบ่งออกเป็น ๕ ตอน คือตอนแรกเรียก ปัจจยจตุกกะ ( หมวด ๔ แห่งปัจจัย ), ตอนที่ ๒ เรียกเหตุจตุกกะ ( หมวด ๔ แห่งเหตุ ), ตอนที่ ๓ เรียกสัมปยุตตจตุกกะ ( หมวด ๔ แห่งธรรมที่ ประกอบกัน ) ตอนที่ ๔ เรียกอัญญมัญญจตุกกะ ( หมวด ๔ แห่งธรรมที่อิงอาศัยกันและกัน ) ตอนที่ ๕ เป็นบทตั้งเฉย ๆ เรียก ว่ามาติกา ).

หมวด ๔ แห่งปัจจัย

๑. เพราะอวิชชาเป็นปัจจัยจึงเป็นสังขาร ( ใช้เอกพจน์ในที่อื่น ๆ ทั่วไปใช้พหูพจน์ แสดงว่าสังขารใน ปฏิจจสมุปบาทตามแนวอภิธรรมเป็นเอกพจน์ตลอด ), เพราะสังขารเป็นปัจจัยจึงมีนาม, เพราะนามเป็นปัจจัยจึงมีอายตนะที่ ๖ ( อายตนะคือใจ ), เพราะอายตนะที่ ๖ เป็นปัจจัยจึงมีผัสสะ, เพราะผัสสะเป็นปัจจัยจึงมีเวทนา, เพราะเวทนาเป็นปัจจัยจึงมีตัณหา, เพราะตัณหาเป็นปัจจัยจึงมีอุปาทาน, เพราะอุปาทานเป็นปัจจัยจึงมีภพ, เพราะภพเป็นปัจจัยจึงมีชาติ, เพราะชาติเป็นปัจจัยจึงมี ชราและมรณะ นี่เป็นความเกิดขึ้นแห่งกองทุกข์ทั้งปวง.

๒. ในข้อนี้ตัดอายตนะที่ ๖ ออก นอกจากนั้นเหมือนข้อ ๑ จึงเป็น เพราะนามเป็นปัจจัยจึงมีผัสสะ.

๓. ในข้อนี้เปลี่ยนแปลงเพียงตอนที่ว่า เพราะวิญญาณเป็นปัจจัยจึงมีนามรูป, เพราะนามรูปเป็นปัจจัยจึงมี อายตนะที่ ๖, เพราะอายตนะที่ ๖ เป็นปัจจัยจึงมีผัสสะ.

๔. ในข้อนี้เปลี่ยนแปลงเพียงตอนที่ว่า เพราะนามรูปเป็นปัจจัยจึงมีอายตนะ ๖ ( พึงสังเกตว่า อายตนะที่ ๖ หมายถึงใจ ส่วนอายตนะ ๖ หมายครบทั้งตา, หู, จมูก, กาย, ใจ ) เพราะอายตนะ ๖ เป็นปัจจัยจึงมีผัสสะ.

หมวด ๔ แห่งเหตุ

เรียงลำดับเหมือนหมวด ๔ แห่งปัจจัย เป็นแต่ว่าเมื่อกล่าวถึงว่า เพราะอะไรเป็นปัจจัย ก็กล่าวซ้ำลงไปอีกว่า มีสิ่งนั้นเป็นเหตุ.

หมวด ๓ แห่งสัมปยุตตธรรม ( ธรรมที่ประกอบกัน )

เรียงลำดับเหมือนข้างต้น เป็นแต่ว่าเมื่อกล่าวถึงว่าเพราะอะไรเป็นปัจจัย ก็กล่าวซ้ำลงไปอีกว่า สัมปยุต หรือ ประกอบด้วยธรรมข้อนั้น.

หมวด ๔ แห่งธรรมที่อิงอาศัยกัน

เรียงลำดับเหมือนข้างต้น แต่นำธรรมที่เป็นเหตุผลของกันและกันมาเรียงอยู่ให้เห็นว่า เป็นเหตุให้เกิดกันและ กันได้ ดังนี้

เพราะอวิชชาเป็นปัจจัยจึงมีสังขาร, เพราะสังขารเป็นปัจจัยจึงมีอวิชชา, เพราะสังขารเป็นปัจจัยจึงมีวิญญาณ, เพราะวิญญาณเป็นปัจจัยจึงมีสังขาร ฯลฯ

( ในข้อนี้ขอเสนอให้ท่านผู้อ่านโปรดสังเกตไว้ด้วยว่า มักจะมีปัญหาเกิดขึ้นว่า เมื่ออวิชชาเป็นต้นเค้า ของสิ่งทั้งหลายแล้ว อะไรเล่าเป็นต้นเค้าของอวิชชาอีกต่อหนึ่ง คำตอบมีอยู่ในที่นี้ ที่ว่าสังขารเป็นปัจจัยให้เกิดอวิชชาก็ได้ อวิชชาเป็นปัจจัยให้เกิดสังขารก็ได้ อนึ่ง ในสัมมาทิฏฐิสูตร พระไตรปิฎกฉบับบาลี เล่มที่ ๑๒ พระสาริบุตรแสดงว่า อาสวะ ( กิเลสที่ดองสันดาน ) เป็นปัจจัยให้เกิดอวิชชา ).

มาติกา

แสดงว่าธรรมะหลายข้อในปัจจยาการ หรือในปฏิจจสมุปบาทนั้น เป็นปัจจัยแห่งอวิชชาได้ทั้งสิ้นดังนี้ :-

เพราะสังขารเป็นปัจจัยจึงมีอวิชชา ฯลฯ

เพราะวิญญาณเป็นปัจจัยจึงมีอวิชชา ฯลฯ

เพราะนามเป็นปัจจัยจึงมีอวิชชา ฯลฯ

เพราะอายตนะที่ ๖ ( ใจ) เป็นปัจจัยจึงมีอวิชชา ฯลฯ

เพราะผัสสะเป็นปัจจัยจึงมีอวิชชา ฯลฯ

เพราะตัณหาเป็นปัจจัยจึงมีอวิชชา ฯลฯ

เพราะอุปทานเป็นปัจจัยจึงมีอวิชชา ฯลฯ

เพราะอวิชชาเป็นปัจจัยจึงมีสังขาร, เพราะสังขารเป็นปัจจัยจึงมีวิญญาณ, เพราะวิญญาณเป็นปัจจัยจึงมีนาม รูป, เพราะนามรูปเป็นปัจจัยจึงมีอายตนะ ๖ ฯลฯ

( ต่อจากนั้นเป็นการอธิบายปัจจยาการผสมกับจิตในภูมิต่าง ๆ จนจบ ความจริงเรื่องนี้ค่อนข้างจะยุ่งยาก แต่มี ประโยชน์สำหรับผู้รักการค้นคว้าจึงนำมากล่าวไว้พอให้เห็น ).

<< ย้อนกลับ || หน้าถัดไป >>

» พระอภิธรรมปิฎก เล่ม ๑

» พระอภิธรรมปิฎก เล่ม ๒

» พระอภิธรรมปิฎก เล่ม ๓

» พระอภิธรรมปิฎก เล่ม ๔

» พระอภิธรรมปิฎก เล่ม ๕

» พระอภิธรรมปิฎก เล่ม ๖

» พระอภิธรรมปิฎก เล่ม ๗

» พระอภิธรรมปิฎก เล่ม ๘

» พระอภิธรรมปิฎก เล่ม ๙

» พระอภิธรรมปิฎก เล่ม ๑๐

» พระะอภิธรรมปิฎก เล่ม ๑๑

» พระอภิธรรมปิฎก เล่ม ๑๒