ฉันท์

คณะฉันท์

คำที่เกิดขึ้นจากพยัญชนะผสมกับสระซึ่งเรียกว่า แม่ ก กา ก็ดี คำที่ผสมกับพยัญชนะซึ่งจัดเป็นมาตราหรือแม่ เช่น แม่กก แม่กด เป็นต้นก็ดี เรียกว่า คำ หรือ พยางค์ คำหรือพยางค์นั้น จะเป็นเสียงสั้นหรือเสียงยาวก็ตาม เมื่อกันเข้าได้ ๓ คำ จัดเป็นคณะฉันท์คณะหนึ่ง ในวรรณพฤติ แต่ในมาตราพฤติ ม คณะมีเพียง ๒ คำ น คณะมีถึง ๔ คำ อีก ๖ คณะมีจำนวนคำเท่ากับวรรณพฤติ คณะฉันท์ทั้งในวรรณพฤติและในมาตราพฤติ มี ๘ คณะ กำหนดชื่อสั้น ๆ อย่างเดียวกัน ซึ่งย่อมาจากคำหลักที่สำคัญ โดยย่อเอาจากสิ่งที่พราหมณ์เคารพบูชา ดังนี้

ย คณะ ย่อมาจากคำว่า ยชมานะ (พราหมห์บูชายัญ)
ร คณะ ย่อมาจากคำว่า รวิ (พระอาทิตย์)
ส คณะ ย่อมาจากคำว่า โสมะ (พระจันทร์)
ภ คณะ ย่อมาจากคำว่า ภูมิ (แผ่นดิน)
ช คณะ ย่อมาจากคำว่า ชลนะ (ไฟ)
น คณะ ย่อมาจากคำว่า นภะ (ฟ้า)
ต คณะ ย่อมาจากคำว่า โตยะ (น้ำ)
ม คณะ ย่อมาจากคำว่า มารุตะ (ลม)

แต่ในอธิการนี้ จะกล่าวเฉพาะคณะฉันท์ในวรรณพฤติเท่านั้น โดยที่ในคัมภีร์ฉันทวุตติปทีป ท่านยกเป็นคำหลักไว้ว่า

สพฺพญฺญู โม สุมุนิ โน
สุคโต โส มุนินฺท โช
มาราริ โต มารชิ โภ
นายโก โร มเหสี โย

ถือเอาความว่า

ม คณะ เป็นครุล้วน น คณะ เป็นลหุล้วน
ส คณะ มีลหุอยู่หน้าสองคำ ช คณะ มีครุตัวเดียวอยู่กลาง
ต คณะ มีลหุตัวเดียวอยู่ท้าย ภ คณะ มีลหุสองตัวอยู่ท้าย
ร คณะ มีลหุตัวเดียวอยู่กลาง ย คณะ มีลหุตัวเดียวอยู่หน้า

คำว่า สพฺพญฺญู โม เป็นต้น ต้องท่องจำให้ขึ้นใจและศึกษาความหมายให้เข้าใจอย่างแจ่มแจ้งชัดเจน

อนึ่ง นักปราชญ์โบราณท่านแต่งเป็นโคลงสุภาพไว้ว่า

ม น ครุ อุ ล้วน ดับกัน
ภ ย ครุ อุ สรรค์ เสกหน้า
ช ร ครุ อุ พลัน เนาท่าม กลางนา
ส ต ครุ อุ อ้า ว่าไว้หนหลัง

รูปแบบคณะฉันท์

คณะฉันท์ทั้ง ๘ คณะนั้น ถ้าวางให้เป็นรูป จะได้รูปแบบดังนี้

คณะฉันท์
ครุและลหุ
ศัพท์ลอย
ยัติภังค์
สัมผัส

โวหาร
ประเภทกวีนิพนธ์
ฉันทลักษณ์
สระ
พยัญชนะ
เครื่องประกอบอื่น
การอ่านคำประพันธ์
ร่าย
กาพย์
กลอน
โคลง
ฉันท์