ฉันท์

คำประพันธ์หรือคำร้อยกรอง ซึ่งเรียกกันว่า คำประพันธ์ บทกวี หรือ บทกานท์ ซึ่งหมายถึงถ้อยคำที่เรียบเรียงเป็นคำร้อยกรอง โดยมีฉันทลักษณ์เป็นหลัก คำร้อยกรองดังว่านี้ จัดเป็นประเภทได้ ๕ คือ ร่าย กาพย์ กลอน โคลง และฉันท์

พยางค์ ได้แก่ ถ้อยคำหรือคำพูดที่ปรากฏเป็นตัวหนังสือ และที่ไม่ปรากฏชัด เช่นคำว่า ไป ไหน มา เป็นคำโดด ๆ นับคำต่อคำ และคำรวมกัน เช่น ผดุง บำรุง ราชการ สัตยา เป็นคำผสม เรียกพยางค์ผสมบ้าง นับเอาตามจำนวนเสียงที่เปล่งออก ผดุง บำรุง นับเป็น ๒ คำ ราชการ สัตยา นับเป็น ๓ คำ ในกวีบางประเภท ราชการ และสัตยา นับเป็น ๒ คำได้ในบางกรณี แต่ในฉันท์นับเป็น ๓ คำอย่างเดียว

วรรค ได้แก่ พยางค์ที่รวมกันแล้ว นับจำนวนได้ครบตามที่กำหนด เรียกว่า วรรค แต่ละฉันท์กำหนดแตกต่างกัน รวม ๒ วรรคเป็นหนึ่งบาท รวม ๔ วรรคเป็นหนึ่งบทบ้าง รวม ๓ วรรคเป็นหนึ่งบทบ้าง

บาท ได้แก่ การรวม ๒ วรรค ในฉันท์ที่มี ๔ บาท รวม ๒ วรรคแล้วเป็น ๑ บาท รวมอีก ๒ บาทจึงเป็นหนึ่งบท ฉันท์ที่มี ๔ บาท มีชื่อเรียกในวงนักกวี คือ บาทเอกและบาทโท บาทคี่และบาทคู่ กับ บาทคี่และบาทขอน บาทคี่คือบาทที่ ๑ และที่ ๓ บาทคู่และบาทขอนคือบาทที่ ๒ และที่ ๔ ซึ่งในฉันท์ภาษามคธเรียกว่า วิสมบาท และสมบาท

บท ได้แก่ การรวมบาททั้งหลาย หรือรวมวรรคทั้งหลายเข้าเป็นบทตามฉันทลักษ์แล้ว ถือเป็นฉันท์บทหนึ่ง บางกรณีรวมหลายวรรคเข้าเป็นบท บางกรณีรวมหลายบาทเข้าเป็นบท

คำว่า ฉันท์ หมายถึงถ้อยคำที่ร้อยกรองโดยปราศจากข้อบกพร่อง กล่าวคือ ปิดเสียซึ่งโทษ จึงเป็นคำร้อยกรองชั้นสูง ที่ละเอียดและสำคัญกว่าบทกวีประเภทอื่น เพราะในฉันทลักษณ์ของฉันท์ไทย กำหนดไว้โดยละเอียดชัดเจน ทั้งเสียงหนักเสียงเบา (ครุ-ลหุ) ทั้งการสัมผัส กล่าวคือคำที่สำเร็จมาจากสระเสียงเดียวกัน อันเป็นการนับเสียงไว้ชัดเจน จำนวนคำจะขาดหรือจะเกินมิได้ ดังคำกวีประเภทอื่น

ฉันท์ไทยนั้น เราได้แบบมาจากฉันท์ภาษามคธ ซึ่งปรากฏในคัมภีร์ วุตโตทัย และในคัมภีร์วุตโตทัยนั้น โบราณาจารย์ท่านรจนาฉันทลักษณ์ไว้ เรียกว่าคาถา จัดเป็น ๒ ประเภท คือ คาถาวรรณพฤติและคาถามาตราพฤติ

ในพฤติทั้งสองนี้ วรรณพฤติมี ๘๑ คาถา มาตราพฤติมี ๒๗ คาถา มีชื่อฉันท์คุมกลุ่มคาถาอีกชั้นหนึ่ง รวมคาถาทั้ง ๒ ประเภทนี้ เป็น ๑๐๘ คาถา วรรณพฤติ คือ การกำหนดคำที่มีเสียงหนัก (ครุ) และคำที่มีเสียงเบา (ลหุ) บังคับคำที่หนัก-เบา เป็นหลัก มาตราพฤติ คือการนับคำเสียงหนัก (ครุ) เป็น ๒ มาตรา คำที่เสียงเบา (ลหุ) คำหนึ่งเป็น ๑ มาตรา จึงมีข้อแตกต่างกัน ไทยเรานำเอาซึ่งคาถานั้น ๆ และฉันทลักษณ์ แห่งคาถานั้น ๆ มาบัญญัติเรียกว่า ฉันท์ เช่น วสันตดิลกฉันท์ ๑๔ ในคัมภีร์วุตโตทัย เรียกว่า วสันตดิลกคาถา อยู่ในหมวดฉันท์ ๑๔ พยางค์ ซึ่งเรียกฉันท์ว่า สักกรีฉันท์ ไทยเรานำมาบัญญัติใหม่เรียกว่า วสันตดิลกฉันท์ ๑๔ โดยนำเอาฉันทลักษณ์ของวสันตดิลกคาถามาเพียงครึ่งเดียว คือ ๒ บาท มาแบ่งเป็น ๒ บาท ๆ ละ ๒ วรรค เพิ่มสัมผัสในบาทและต่างบาททั้งต่างบทไว้ชัด แม้ฉันท์อื่น ๆ ก็เป็นโดยลักษณะนี้

คาถาในภาษามคธนั้น บังคับเฉพาะจำนวนคำ คือคำที่มีเสียงหนัก (ครุ) คำที่มีเสียงเบา (ลหุ) ไว้ชัดเจนว่า ฉันท์ใดมีจำนวนคำที่มีเสียงหนักเท่าใด มีจำนวนคำที่มีเสียงเบาเท่าใด รวมแล้วเป็นกี่คำอย่างชัดเจน จะขาดหรือจะเกินมิได้ แต่มิได้บังคับให้มีสัมผัส ทั้งภายในวรรคทั้งนอกวรรคไว้เลย เพราะสระมาตรา (แม่) อันเป็นเครื่องทำเสียงมีน้อย บางคราวย่อมมีคำสัมผัสอยู่ภายใน แต่มิได้บังคับ

แต่ฉันท์ในภาษาไทยเรานั้น เราได้นำฉันทลักษณ์จากคัมภีร์วุตโตทัยเป็นหลักในเรื่องจำนวน และเสียงหนักเบา แล้วกำหนดเพิ่มสัมผัสนอกวรรคและนอกบทไว้ กล่าวคือจัดให้มีสัมผัสในบาทหรือในวรรคในบทเดียวกัน และการส่งและรับสัมผัสต่างบทไว้ตามลักษณะของแต่ละฉันท์ ตามที่เห็นว่าพอเหมาะสมแก่ภูมิปัญญาของคนไทยและเสียงดนตรีไทย

การนำฉันทลักษณ์ในภาษามคธ มาปรับปรุงเป็นฉันทลักษณ์ไทยนั้น บางชนิดนำมาเพียงครึ่งเดียว แล้วแบ่งให้ครบบทฉันท์ไทย เช่น วสันตดิลก ในภาษามคธ บทหนึ่งหรือคาถาหนึ่งมี ๔ บาท ๆ ละ ๑๔ คำ รวมเป็น ๕๖ คำ เป็นคาถาหนึ่ง ไทยเรานำเอามาเพียง ๒ บาท ๒๘ คำ มาจัดเป็น ๒ บาท แบ่งออกเป็น ๔ วรรค แต่ละบาท วรรคแรก ๘ คำ วรรคที่สอง ๖ คำ ๒ บาท ๔ วรรค รวมเป็น ๒๘ คำ เท่านั้น แต่บางฉันท์นำมาครบทั้ง ๔ บาท เช่น วิปริตปัฐยาวัตรฉันท์ ๓๒ นำมาทั้ง ๔ บาท ๆ ละ ๘ คำ รวมเป็น ๓๒ คำ บางฉันท์นำมาเพียง ๑ บาท เช่น สัทธราฉันท์ ๒๑ ในภาษามคธ เป็นฉันท์ ๔ บาท ๆ ละ ๒๑ คำ รวมเป็น ๘๔ คำ ไทยเรานำเอาเพียง ๑ บาท จำนวน ๒๑ คำ จัดแบ่งเป็น ๔ วรรค และจัดวางแยกวรรค และบังคับสัมผัสให้เหมาะสม

ในการบัญญัติเสริมฉันทลักษณ์ของแต่ละฉันท์นั้น เป็นเพียงการเสริมให้เหมาะสมกับเสียงดนตรี เช่น การจัดวรรคตอน การให้สัมผัสระหว่างบาท ระหว่างวรรค ระหว่างบทต่อบท ฉันทลักษณ์ไทยจึงมีลักษณะละเอียดยิ่งขึ้น ผู้ประสงค์จะเรียนแต่งหรืออ่านฉันท์ไทย จะต้องเรียนให้ทราบหลักเกณฑ์อย่างถูกต้อง และครบถ้วน จึงขอนำมาแสดงพอเป็นแนวทางแห่งการศึกษา

คณะฉันท์
ครุและลหุ
ศัพท์ลอย
ยัติภังค์
สัมผัส

โวหาร
ประเภทกวีนิพนธ์
ฉันทลักษณ์
สระ
พยัญชนะ
เครื่องประกอบอื่น
การอ่านคำประพันธ์
ร่าย
กาพย์
กลอน
โคลง
ฉันท์