รัฐสภา พรรคการเมืองและการเลือกตั้ง

การจัดตั้งพรรคการเมืองไทย

ตามที่ทราบตามความหมายของพรรคการเมืองโดยทั่ว ๆ ไปแล้วว่า พรรคการเมืองที่ได้จัดตั้งขึ้นมาจากเอกชนที่มีแนวคิด อุดมการณ์และผลประโยชน์ร่วมกันหรือผลประโยชน์คล้ายคลึงกัน แต่ที่จริงแล้วการจัดตั้งพรรคการเมืองของไทยเรามีพระราชบัญญัติออกมาควบคุมกำหนด ขั้นตอน หลักการและวิธีการจัดตั้งไว้ มิใช่ว่ามีแนวความคิดเหมือนกันมีผลประโยชน์ร่วมกันจะจัดตั้งพรรคการเมืองขึ้นได้ ชื่อพรรคการเมือง

นโยบายพรรคการเมืองขัดต่อพระราชบัญญัติพรรคการเมืองย่อมจะจัดตั้งไม่ได้ เช่น พรรคคอมมิวนิสต์แห่งประเทศไทยหรืออย่าง “พรรคปฏิวัติ“ ของนายอุทัย พิมพ์ใจชน ที่เสนอตั้งเมื่อปี พ.ศ. 2526 นั้น ที่ไม่ได้รับการอนุมัติจัดตั้งจนได้เปลี่ยนชื่อใหม่เป็นพรรค “ก้าวหน้า“ จะเห็นได้ว่าทางด้านกระทรวงมหาดไทยผู้รับผิดชอบในการอนุญาตการตั้งพรรคการเมืองจะพิจารณาทุก ๆ ด้านอย่างรอบคอบและถี่ถ้วน เพื่อให้เป็นไปตามพระราชบัญญัติพรรคการเมือง

การจัดตั้งพรรคการเมืองได้อาศัยพระราชบัญญัติ และพระราชบัญญัติพรรคการเมืองไทย มีการแก้ไขปรับปรุงมาแล้วหลายครั้ง จนถึงพระราชบัญญัติพรรคการเมืองปี พ.ศ. 2524 ซึงมีเนื้อหาสระสำคัญดังนี้

1. ตามพระราชบัญญัติพรรคการเมือง 2524 กำหนดให้บุคคลที่มีสัญชาติไทยอายุไม่ต่ำกว่า 20 ปีบริบูรณ์ ไม่เป็นภิกษุ สามเถร นักพรตและนักบวช จำนวนตั้งแต่ 15 คนขึ้นไป อาจรวมกันเป็นคณะ ผู้เริ่มจัดตั้งพรรคการเมือง

2. พรรคต้องมีแนวนโยบายที่ไม่ก่อให้เกิดความแตกแยกต่าง ๆ ภายในชาติ ไม่ขัดต่อความเป็นระเบียบเรียบร้อยศีลธรรมอันดีของประชาชน และไม่ขัดต่อการปกครองระบอบประชาธิปไตยอันมีพระมหากษัตริย์เป็นประมุข

3.คณะผู้เริ่มจัดตั้งพรรคการเมืองจะดำเนินการโฆษณาเชิญชวนผู้อื่นเข้าเป็นสมาชิกโดยต้องมีหนังสือเชิญชวน ซึ่งประกอบด้วยสาระสำคัญ คือ ชื่อพรรคการเมือง ภาพเครื่องหมายพรรคการเมือง (ชื่อ ภาพเครื่องหมายพรรคการเมืองจะต้องไม่ซ้ำหรือพ้องกับพรรคการเมืองพรรคอื่น) แนวนโยบายพรรคการเมือง ชื่อ อาชีพ และที่อยู่ของผู้ซึ่งเป็นคณะผู้เริ่มตั้งพรรคการเมือง หนังสือเชิญชวนนั้นจะต้องแจ้งต่อนายทะเบียน
เมื่อนายทะเบียนได้ออกหนังสือรับรองการแจ้งแล้ว ให้คณะผู้เริ่มจัดตั้งพรรคการเมืองมีสิทธิโฆษณาชวนเชิญผู้อื่นเข้าเป็นสมาชิกได้

4. มีสมาชิกรวมกับจำนวนผู้จัดตั้งพรรคการเมืองไม่น้อยกว่า 5,000 คน สมาชิกต้องมีสัญชาติไทยด้วยการเกิด มีอายุไม่ต่ำกว่า 20 ปีบริบูรณ์ ไม่เป็นภิกษุหรือนักบวช

5. สมาชิกจำนวน 5,000 คนนั้นต้องประกอบด้วยสมาชิกที่มีที่อยู่ในแต่ละภาคไม่น้อยกว่าภาคละ 5 จังหวัด และมีจำนวนสมาชิกจังหวัดละไม่น้อยกว่า 50 คน

6. เมื่อมีสมาชิกครบตามจำนวนและเงื่อนไขที่กำหนดไว้ให้คณะผู้เริ่มจัดตั้งนัดประชุมสมาชิกเพื่อตั้งพรรคการเมือง

7. องค์ประชุมตั้งพรรคการเมือง ต้องมีสมาชิกมาประชุมไม่น้อยกว่า 100 คน เป็นสมาชิกของแต่ละภาค ภาคละไม่น้อยกว่า 5 จังหวัด

8. ในการประชุมตั้งพรรคการเมืองนั้น ต้องกำหนดนโยบายวิธีการดำเนินงานข้อบังคับและการเลือกตั้งคณะบริหารพรรคการเมือง รวมทั้งหัวหน้าพรรคการเมือง

9. หัวหน้าพรรคการเมืองจะต้องยื่นคำขอจดทะเบียนพรรคการเมืองที่กระทรวงมหาดไทย โดยต้องแจ้งนโยบาย ข้อบังคับ ทะเบียนประวัติสมาชิก รายงานการประชุม ตั้งพรรคการเมืองจะต้องระบุชื่อพรรคการเมือง ภาพเครื่องหมายพรรค ที่ตั้งสำนักงานใหญ่ ชื่อ อาชีพ ที่อยู่ ของคณะกรรมการบริหารและสมาชิก เมื่อมีหลักฐานครบถ้วนและนายทะเบียนจะจดทะเบียนพรรคการเมืองให้และให้ประกาศในราชกิจจานุเบกษา
พรรคการเมืองขอจดทะเบียนถูกต้องแล้วจะเป็นนิติบุคคล พรรคการเมืองจะต้องทำบัญชีรายจ่าย รายรับและทรัพย์สินของพรรค เพื่อป้องกันมิให้พรรคหรือสมาชิกพรรครับเงินหรือผลประโยชน์จากบุคคลอื่น นิติบุคคลอื่นหรือแม้แต่จากบุคคลอื่นจากต่างประเทศ อันจะเป็นการขัดต่อความมั่นคงและความสงบเรียบร้อยของประเทศ พรรคการเมืองจะเปลี่ยนแปลงนโยบายข้อบังคับหรือหัวหน้าพรรคจะต้องทำโดยที่ประชุมใหญ่ของพรรคและพรรคการเมืองอาจจัดตั้งสาขาขึ้นต่างจังหวัดได้ ถ้ามีสมาชิกพรรคในจังหวัดนั้นตั้งแต่ 100 คนขึ้นไป แต่ต้องได้รับหนังสือรับรองจากนายทะเบียนก่อน

บทลงโทษผู้ฝ่าฝืนพระราชบัญญัติพรรคการเมือง มีดังนี้ คือ

1. จำคุกตั้งแต่ 2 ปี ถึง 10 ปี
2. ปรับตั้งแต่ 2 หมื่นบาทถึง 1 ล้านบาท
3. โทษถอนสัญชาติและเนรเทศ

โทษใน 3 ข้อนี้ กรณีในความผิดเกี่ยวกับการออกหนังสือโฆษณาโดยไม่ได้รับอนุญาตจากทางราชการ การทำบัญชีรายรับรายจ่ายไม่ถูกต้องหรือเป็นทุจริต ให้คนไม่มีสัญชาติไทยมาเป็นสมาชิกพรรค รับเงินหรือทรัพย์สินจากแหล่งที่ละเมิดบทบัญญัติของกฎหมาย

เหตุที่จะต้องยุบเลิกพรรคการเมือง พรรคการเมืองเมื่อจัดตั้งไม่เป็นตามพระราชบัญญัติหรือดำเนินการไม่เป็นไปตามบทบัญญัติ พรรคการเมืองจะต้องยุบเลิกด้วยสาเหตุดังนี้ คือ

1. มีสมาชิกเหลือไม่ถึง 5,000 คน

2. มีสมาชิกพรรคในจังหวัดต่าง ๆ ไม่ถึง 5 จังหวัดในแต่ละภาค

3.ไม่ส่งหรือส่งสมาชิกเข้าสมัครรับเลือกตั้งในการเลือกตั้งทั่วไปของสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรไม่ถึงกึ่งหนึ่งของจำนวนสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรที่พึงจะมีได้ถูกศาลสั่งยุบเลิก

4.พรรคการเมืองขอยุบตัวเอง เช่น พรรคก้าวหน้า พรรคประชาชน และพรรคกิจประชาคม ขอยุบมารวมเป็นพรรคเอกภาพ เมื่อปี พ.ศ. 2532