วิทยาศาสตร์กับอภิปรัชญาสมัยใหม่

คำว่า “วิทยาศาสตร์” (science) ในพจนานุกรมได้ให้ความหมายไว้ว่า “ความรู้ที่ได้โดยการสังเกตและค้นคว้าจากปรากฏการณ์ธรรมชาติแล้วจัดเข้าเป็นระเบียน, วิชาที่ค้นคว้าได้หลักฐานและเหตุผลแล้วจัดเข้าเป็นระเบียบ” นั่นหมายความว่าวิทยาศาสตร์เป็นวิชาที่มีระเบียบวิธีในการศึกษาอย่างเป็นระบบ โดยอาศัยขบวนการที่มีประสบการณ์เป็นเครื่องมือในการแสวงหาความรู้ ซึ่งอิทธิพลของการเจริญเติบโตของวิทยาศาสตร์นั้นก็มีส่วนอย่างยิ่งในการพัฒนาความคิดของมนุษย์ในยุคต่างๆ ถึงแม้บางยุคสมัยความคิดทางวิทยาศาสตร์อาจจะถูกครอบงำโดยความคิดทางศาสนาบาง แต่ความจริงที่สามารถพิสูจน์ได้ด้วยวิธีการทางวิทยาศาสตร์ก็ไม่สายเกินไปที่จะรอให้ความจริงปรากฏออกมาในยุคต่อๆ มา

เมื่อมนุษย์ได้พัฒนาความเฉลียวลาดและสมองขึ้นจากสภาพที่เป็นสัตว์ชนิดหนึ่งขึ้นได้แล้ว มนุษย์ก็พยายามเรียนรู้ พยายามทำความเข้าใจในเรื่องของธรรมชาติ เรื่องของโลกและจักรวาล เป็นต้น ในบรรดากลุ่มชนของโลกสมัยโบราณ กลุ่มชนที่มีความสนใจอย่างลึกซึ้งในเรื่องของวิทยาศาสตร์ ก็คือ ชาวกรีก โดยกรีกได้รับแรงกระตุ้นจากความเจริญทาวิทยาศาสตร์ของอียิปต์โบราณ ซึ่งได้ริเริ่มทางคณิตศาสตร์ การทำปฏิทิน การสร้างเขื่อน การระบายน้ำและการสร้างสุสาน แต่กรีกมาได้รับยกย่องในฐานะเป็นผู้ใฝ่หาความจริงเกี่ยวกับธรรมชาติและปรากฏการณ์ต่างๆ ทั้งที่ไม่มีเครื่องมือในการตรวจสอบหรือทดลองแต่อย่างใด ชาวกรีกสามารถใจถึงสาเหตุของการท่วมท้นฝั่งของแม่น้ำไนล์ในอียิปต์ว่า เป็นเพราะมีน้ำไหลบ่ามาจากเอธิโอเปีย โดยที่ชาวอียิปต์ยังเขลาในเรื่องนี้เพราะเชื่อว่าเป็นการดลบันดาลของเทพเจ้า ชาวกรีกยังเข้าใจของการเกิดจันทรคราส และยังตั้งสมมติฐานว่าแสงของดวงจันทร์เป็นแสงสะท้อนจากดวงอาทิตย์

เมื่อเวลาผ่านไปคนสมัยปัจจุบันจึงพบว่า ชาวกรีกโบราณนั้นถือว่าเป็นพวกที่มีความรู้ก้าวหน้ามากที่สุกแห่งหนึ่ง เช่น ทฤษฎีเกี่ยวกับอะตอมได้เริ่มต้นมาจากดิโมคริตุส (Democritus) ซึ่งมีชีวิตระหว่าง 460-370 ปีก่อนคริสตกาล และจะเห็นได้อย่างชัดเจนว่า ชื่อต่างๆ ทางวิทยาศาสตร์ที่ใช้อยู่ในปัจจุบันมีต้นกำเนิดมาจากภาษากรีก เช่น อะตอม (atom) คราส (eclipse) ถ้วยยูเรกา (Eureka) เป็นต้น

ความรุ่งเรืองสมัยแรกของกรีกโบราณที่เรียกว่า สมัยเฮเลนนิค (Hellenic) นับเป็นช่วงของการปูพื้นฐานทางวิทยาศาสตร์ ในระยะนี้พวกกรีกพยายามตั้งสมมติฐาน พยายามหาคำตอบตามแนววิทยาศาสตร์ เช่น การตั้งสมมติฐานว่า สิ่งสำคัญที่เป็นต้นเหตุหรือปฐมธาตุของโลกและสรรพสิ่งคืออะไร ซึ่งมีนักคิดหลายๆ ท่านได้เสนอทฤษฎีขึ้น อาทิ ธาเลส (Thales) ได้เสนอว่า ปฐมธาตุคือน้ำ อะแนกซิมีนิส (Anaximenes) เสนอว่า เป็นอากาศ เป็นต้น ความคิดที่รุดหน้าไปมากในยุคนี้ก็คือ ความคิดด้านคณิตศาสตร์ ชีววิทยา และการแพทย์

นักคิดอีกท่านหนึ่งที่ตั้งทฤษฎีเรขาคณิตขึ้นมาก็คือ ไฟธากอรัส (Pythagoras) และเขายังเป็นผู้ที่ใช้คำว่า คอสมอส (cosmos) หรือจักรวาล และพูดถึงความสอดคล้องและความเป็นระเบียบที่งดงามของจักรวาล ซึ่งต่อมากลุ่มลูกศิษย์ของไฟธากอรัสได้ตั้งทฤษฎีเกี่ยวกับตัวเลขและจัดระบบตัวเลข โดยกำหนดให้มีเลขคี่ เลขคู่และเลขที่ไม่มีตัวหารลงตัว

นักคิดรุ่นแรกที่ให้ความสนใจเรื่องชีววิทยาก็คือ อะแนกซีมานเดอร์ (Anaximander) โดยเสนอทฤษฎีพัฒนาการของอินทรีย์ ซึ่งมีรากฐานจากหลักของการให้ชีวิตอยู่รอดโดยการปรับตัวให้เข้ากับภาวะแวดล้อม ชีวิตเริ่มแรกปรากฏขึ้นในทะเล ซึ่งปกคลุมส่วนใหญ่ของโลก ต่อมาเมื่อทะเลเหือดแห้งลง สิ่งมีชีวิตก็ปรับตัวเข้ากับสิ่งแวดล้อมใหม่กลายมาเป็นสัตว์บกและปรับตัวต่อมา จนท้ายที่สุดมาเป็นมนุษย์

ส่วนนักคิดที่เป็นผู้วางรากฐานทางชีววิทยาที่แท้จริงก็คือ อริสโตเติล (Aristotle) ซึ่งถือว่าเป็นนักปราชญ์ที่ให้กำเนิดแนวความคิดหลายๆ ด้าน เช่น ปรัชญา การเมือง เศรษฐศาสตร์ ตรรกวิทยา วรรณคดี ดาราศาสตร์ และชีววิทยา เป็นต้น ในส่วนของชีววิทยา ซึ่งอริสโตเติลได้ศึกษาโครงสร้าง อุปนิสัย และการเจริญเติบโตของสัตว์ต่างๆ โดยเฉพาะแมลงหลายชนิดและปลาบางชนิด เช่น ปลาไหล ปลาฉลาม เป็นต้น

ในส่วนของการแพทย์นั้นมีนักคิดที่เป็นผู้บุกเบิกก็คือ เอมปิโดคลีส (Empedocles) เขาพบว่า เลือดไหลไปสู่หัวใจและกลับออกมาจากหัวใจ รูตามผิวหนังมีส่วนช่วยถ่ายเทอากาศเวลาหายใจ ส่วนอัลซ์มีออน (Alcmeon) เริ่มผ่าตัดสัตว์ และพบเส้นประสาทของสายตาและพบว่า สมองเป็นศูนย์กลางของระบบประสาท แต่นักคิดที่เป็นผู้วางรากฐานที่สำคัญทางวิทยาศาสตร์การแพทย์ คือ ฮิปโปเครตีส โดยได้วางกฎการวินิจฉัยทางวิทยาศาสตร์ ซึ่งประกอบด้วยการสังเกตอย่างระมัดระวังโดยใช้วิธีวิเคราะห์ การรวบรวมหลักฐานอย่างอดทน และการเปรียบเทียบข้อมูลเหล่านั้น ฮิปโปเครตีสเสนอหลักว่า โรคทุกชนิดมีสาเหตุจากธรรมชาติ หากไม่มีสาเหตุจากธรรมชาติจะไม่มีอะไรเกิดขึ้นได้ นับเป็นการล้มเลิกการอธิบายสมุฐานของโรคว่า เป็นเพราะสิ่งลึกลับเหนือธรรมชาติ นอกจากนั้น ฮิปโปเครติส ยังได้ศึกษาเปรียบเทียบอาการของโรคชนิดต่างๆ และค้นพบลักษณะอาการที่ขึ้นถึงขีดสุดของโรคเหล่านั้น และเขาถือว่า วิธีรักษาที่ดีที่สุดคือการกำหนดอาหารให้ผู้ป่วยและการให้ผู้ป่วยพักผ่อน

ความรุ่งเรืองด้านวิทยาศาสตร์ของกรีกถึงจุดสูงสุดในสมัยหลังจากพระเจ้าอเล็กซานเดอร์มหาราชสิ้นพระชนม์ไปแล้ว ซึ่งเรียกว่า สมัยเฮเลนิสติค ประมาณ 300-100 ปี ก่อนคริสตกาล สาขาของวิทยาศาสตร์ที่รุดหน้ามากในยุคนี้ก็คือ ดาราศาสตร์ คณิตศาสตร์ ภูมิศาสตร์ การแพทย์ และฟิสิกส์

นักดาราศาสตร์คนสำคัญอีกคนหนึ่งก็คือ อริสตาร์คัส (Aristarchus) โดยเสนอวา โลกและดวงดาวอื่นๆ โคจรรอบดวงอาทิตย์ ทฤษฎีนี้ไม่มีผู้ใดยอมรับ เพราะขัดแย้งกับสิ่งที่มองเห็นกันอยู่ และขัดกับคำสอนของปราชญ์ท่านอื่น เช่น อริสโตเติล และไม่สอดคล้องกับความเชื่อของศาสนายิวที่เผยแพร่อยู่แล้ว ในคัมภีร์ของศาสายิวชื่อว่า โจซัว (ผู้นำชาวยิวต่อจากโมเสส) ได้ออกคำสั่งให้ดวงอาทิตย์หยุดหมุน ดังนั้น ทฤษฎีของอริสตาร์คัส จึงต้องการเวลาอีกกว่า 1000 ปี ต่อมาจึงพิสูจน์ได้ว่าเป็นทฤษฎีที่ถูกต้อง

นักคณิตศาสตร์ที่มีชื่อเสียงที่สุดคือ ยูคลิค งานของเขาเป็นการรวมสิ่งที่คนอื่นค้นพบไว้แล้ว ปรากฏว่าทฤษฎีเรขาคณิตที่ศึกษากันจนปัจจุบัน เป็นทฤษฎีที่ยูคลิคเป็นผู้รวบรวมไว้

ส่วนนักภูมิศาสตร์อีกท่านหนึ่งที่มีความสนใจในเรื่องของดาราศาสตร์และได้พยายามคำนวณเส้นรอบวงของโลกและได้ตัวเลขจำนวนหนึ่ง ซึ่งปรากฏว่าน้อยไปจากความเป็นจริง 200 กวาไมล์เท่านั้น ก็คือ อีราทอสเธนีส (Eratosthenes) และเขาได้เสนอทฤษฎีว่า มหาสมุทรรวมกันเป็นหนึ่งเดียว และเสนอเป็นคนแรกว่า อาจจะเดินทางไปถึงอินเดียได้ถ้ามุ่งไปทางตะวันตก ซึ่งก็หมายถึงโลกกลมนั่นเอง

ด้านการแพทย์ ผู้ศึกษากายวิภาคที่เดนที่สุดก็คือ เฮโรฟิลัส (Herophilus) เขาได้อธิบายเรื่องของสมองหน้าที่ของสมองสวนต่างๆ และได้ค้นพบการเต้นของชีพจรซึ่งมีประโยชน์ต่อการวินิจฉัยโรค เขายังได้เสนอวา ในหลอดโลหิตจะมีแต่เลือด ซึ่งต่อมาข้อเสนอนี้มีประโยชน์ต่อการศึกษาเรื่องของโลหิต

ส่วนผู้ที่นำเสนอพัฒนาการความคิดด้านฟิสิกส์ที่ยิ่งใหญ่ที่สุดคนหนึ่งก็คือ อาร์คิมิดีส (Archimedis) โดยได้ค้นพบวิธีวัดความถ่วงจำเพราะโดยพยายามหาวิธีพิสูจน์ความคดโกงของช่างทองที่นำเงินมาผสมกับทองที่พระเจ้าแผ่นดินให้ทำมงกุฎ และทำมงกุฎให้มีน้ำหนักเท่ากับทองที่ได้รับไปมาถวาย อาร์คิมิดีสสามารถคิดหาวิธีวัดความถ่วงจำเพาะของทองคำบริสุทธิ์ ซึ่งแตกต่างไปจากความถ่วงจำเพาะของทองคำที่ผสมเงินนั้นได้ เหตุการณ์สำคัญที่ช่วยให้อาร์คิมินีสคิดได้ก็คือ การย่างเหยียบลงไปในอ่างน้ำ ซึ่งเป็นผลให้น้ำล้นออกมาจากอ่า หลักสำคัญที่เขาพบก็คือ สิ่งที่ลอยอยู่จะมีน้ำหนักกลดลงเท่ากับน้ำหนักของน้ำที่ถูกแทนที่ นอกจากนี้อาร์คิมินีสยังได้ค้นพบวีวัดแรงดึงดูดและได้วางกฎเกี่ยวกับการใช้คานงัด และลูกรอก เขาได้พิสูจน์โดยการชักรอกเรือ ซึ่งบรรทุกน้ำหนักเต็มที่ขึ้นจากน้ำมาบนบกโดยใช้ฟันเฟืองและลูกรอก

เมื่อถึงสมัยฟื้นฟูศิลปะวิทยาการ ประมาณ ค.ศ. 1300-1600 หรือเป็นเวลาราว 1,000 ปี หลังจากที่ชาวกรีกโบราณได้เริ่มต้นแนวความคิดทางวิทยาศาสตร์ความเจริญรุดหน้าก็ได้ปรากฏอย่างชัดเจนอีกในด้านดาราศาสตร์ คณิตศาสตร์ การแพทย์ และฟิสิกส์ ซึ่งท้งหมดล้วนมีผลสะท้อนความคิดต่อโลกในปัจจุบัน

ทางด้านดาราศาสตร์ ได้มีการพิสูจน์ทฤษฎี ดวงอาทิตย์เป็นศูนย์กลางของจักรวาล (Heliocentric theory) ซึ่งอริสตาร์คัน ชาวกรีกได้เสนอไว้ตั้ง 300 ปีก่อนคริสตกาล แต่ไม่เป็นที่ยอมรับ และต่อมายังถูกปฏิเสธแลบดบังโดยทฤษฎีโลกเป็นศูนย์กลางของจักรวาล (Geocentric theory) ซึ่ง ปโตเลมี (Ptolemy) (ค.ศ.127-151) นักวิทยาศาสตร์สมัยโรมันรุ่งเรืองได้เสนอไว้ ในสมัยนั้นทฤษฎีนี้เป็นที่ยอมรับเพราะเป็นสิ่งที่มองเห็นได้ง่ายและด้วยตาเปล่า แต่ในสมัยฟื้นฟูศิลปวิทยาการ นิโคลัส โคเปอร์นิคุส (Nicholas Copernicus, ค.ศ. 1476-1543) ก็เป็นผู้ปฏิเสธทฤษฎีของปโตเลมี และพิสูจน์ว่าดวงอาทิตย์เป็นศูนย์กลางของจักรวาล โดยได้ศึกษา สังเกต และวิเคราะห์ ในที่สุดโคเปอร์นิคุสก็แน่ใจว่า ดวงอาทิตย์เป็นศูนย์กลาง โลกและดาวดวงอื่นๆ เป็นฝ่ายโคจรรอบดวงอาทิตย์และได้เขียนเป็นตำราไว้ชื่อว่า “การเปลี่ยนแปลงของการโคจรของเทหวัตถุในท้องฟ้า (on the revolutions of Celestial Bodies) แต่โคเปอร์นิคุสก้ไม่กล้าเปิดเผยทฤษฎีของตนเอง แต่อย่างไรก็ตามหนังสือของเขาก็ได้รับการตีพิมพ์เมื่อ ค.ศ. 1543 ซึ่งเป็นช่วงที่โคเปอร์นิคุสใกล้สิ้นชีวิตแล้ว

ต่อมากาลิเลโอ กาลิเลอี (Galileo Galilei) ได้ศึกษาค้นคว้าต่อ เขาได้ใช้กล้องโทรทัศน์ ซึ่งโจฮัน ลิปเปอร์ชี (Johannes Lippershy) ประดิษฐ์ไว้ จากการใช้กล้องโทรทัศน์นี้กาลิเลโอได้ความรู้เพิ่มเติมทางดาราศาสตร์หลายประการ เขาสังเกตเห็นวงวงแหวนของดาวเสาร์ เห็นจุดดับในดวงอาทิตย์ เป็นต้น ผลจากการศึกษาค้นคว้าของกาลิเลโอ นับเป็นการยืนยันทฤษฎีดวงอาทิตย์เป็นศูนย์กลางที่เสนอไว้โดยโคเปอร์นิคุสว่าถูกต้อง

ทางด้านฟิสิกส์ ผู้ที่เข้าใจและสนใจโครงสร้างตลอดจนกลไกของธรรมชาติก็คือ ลีโอนาร์โด ดา วินซี (Leonardo da vinci) ชาวอิตาเลียน ซึ่งเป็นทั้งนักจิตรกรและนักวิทยาศาสตร์ เขาพยายามเข้าใจธรรมชาติเพื่อใช้ในการวาดภาพ และการหล่อรูป เช่น การเคลื่อนไหว การขยายตัวของกล้ามเนื้อแต่ละส่วน การเจริญเติบโตตามธรรมชาติของสัตว์ และพืช โดยการคิดคำนวณอย่างละเอียด จากสมัยของลีโอนาร์โดเป็นต้นมา การเหตุผลและการทดลองได้กลายเป็นพื้นฐานของวิธีการทางวิทยาศาสตร์ นอกจากนั้นลีโอนาร์โดยังได้ประดิษฐ์เครื่องระบายน้ำ อาวุธปืนกล และยุทโธปกรณ์อื่นๆ อีกทั้งยังคิดสร้างเครื่องขับเคลื่อนในทางดิ่ง ซึ่งเป็นการสอนงความต้องการของมนุษย์ในด้านกรบิน นับเป็นต้นเค้าของเครื่องเฮลิคอปเตอร์ในปัจจุบัน

ความแตกต่างของความคิดด้านศาสนา ปรัชญา และวิทยาศาสตร์

เมื่อพูดถึงความคิดเกี่ยวกับความจริง โลกและมนุษย์ตามทัศนะทางศาสนา ปรัชญา และวิทยาศาสตร์ และละกลุ่มก็มีทัศนะย่อยๆ และแตกต่างกันออกไป ดังนี้

ความคิดทางศาสนา เกี่ยวกับความเชื่อ ความศรัทธา และการอุทิศตนรวมถึงการปฏิบัติเพื่อบรรลุเป้าหมายที่ตั้งไว้ การมองโลก มองชีวิตและมนุษย์ในโลกทัศน์แบบนี้อยู่ในกรอบขอบข่ายของศาสนาแต่ละศาสนาโดยมีความเชื่อเป็นพื้นฐานสำคัญในการแสดงความคิดหรือโลกทัศน์ตามที่ตนเองตั้งไว้ เช่น ศาสนาฮินดูก็มองว่า มนุษย์ และโลกเกิดมาจากการสร้างของพระพรหม คริสต์มองว่า โลกและมนุษย์เกิดมาจากการสร้างของพระเจ้า เป็นต้น
ความคิดทางปรัชญา โลกทัศน์แบบนี้ตั้งอยู่บนพื้นฐานของความสงสัย (Wender) การไตร่ตรอง (Reflection) การโต้แย้งด้วยเหตุผล ( Argument) และการวิพากษ์ (Critique of) เกี่ยวกับความจริงเกี่ยวกับมนุษย์และโลก โดยพยายามตั้งคำถามที่หลากหลาย เช่น คุณคือใคร? โลกนี้มาจากไหน? เราจะดำรงอยู่อย่างไร? ความจริงเป็นอย่างไร? ความหมายของชีวิตอยู่ที่ไหน? ชีวิตที่ดีคืออะไร? ความถูกผิด ควร ไม่ควร ตัดสินตรงไหน เรามีเสรีภาพไหม? เป็นต้น ซึ่งมีทัศนะย่อยๆ คือ สสารนิยม จิตนิยม ธรรมชาตินิยม และอัตถิภาวนิยม เป็นต้น
ความคิดทางวิทยาศาสตร์โลกทัศน์แบบนี้ตั้งอยู่บนข้อเท็จจริง การทดลอง พิสูจน์และอธิบาย เป็นการศึกษาแนวความคิดเกี่ยวกับชีวะหรือ กายภาพ และที่สำคัญคือ การแสวงหาความจริงเกี่ยวกับกำเนิดมนุษย์และโลกตามตามขอบเขตโลกทัศน์ของวิทยาศาสตร์ วิทยาศาสตร์แต่ละยุคแต่ละสมัยก็อธิบายโลกและมนุษย์ต่างกันออกไป เช่น ทฤษฎีจักรวาลของนิวตันมองโลกอย่างหนึ่ง ทฤษฎีของไอน์สไตน์มองอีกอย่างหนึ่ง ทฤษฎีของชาร์ล ดาร์วินก็อธิบายไปอีกอย่างหนึ่ง โดยเฉพาะปัญหาเกี่ยวกับความคิดทางด้านวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีที่เข้ามาเกี่ยววิถีชีวิตของมนุษย์ เช่น ปัญหาเรื่องพันธุวิศวกรรมศาสตร์ หรือพืช GMO ปัญหาเรื่องการทำแท้ง ปัญหาเรื่องการุณยฆาต เป็นต้น ปัญหาเหล่านี้มีความเกี่ยวข้องกับความคิดด้านอื่นๆ ด้วย ไม่ว่าจะเป็น ความคิดทางวัฒนธรรม ศาสนา จริยธรรม และศีลธรรม เป็นต้น

เมื่อกล่าวโดยสรุป ความคิดของมนุษย์ซึ่งเป็นที่หล่อหลอมภูมิปัญญาที่หลากหลายนั้น สามารถสรุปเป็นองค์ความรู้ได้ 3 หมวดใหญ่ ๆ คือ ความคิดทางศาสนา ความคิดทางปรัชญา และความคิดทางวิทยาศาสตร์