ความหมายของการใช้เหตุผล

การใช้เหตุผลถือว่าเป็นกิจกรรมที่สำคัญอย่างหนึ่งที่เอื้อให้ชีวิตประจำวันของมนุษย์มีความสมดุลดำเนินไปด้วยความเรียบร้อยและเกิดประโยชน์ แม้เราจะใช้เหตุผลกันอยู่ทุกวัน แต่เหตุผลที่เราใช้อาจไม่ใช่เหตุผลที่ดีและถูกต้องเสมอไป เนื่องจากเรามักใช้เหตุผลตามความเคยชินโดยขาดหลักเกณฑ์เพื่อพิจารณาไตร่ตรองอย่างรอบคอบ บางครั้งเหตุการณ์ความไม่เข้าใจ หรือความวุ่นวายที่เกิดขึ้นในองค์กร และสังคม เกิดขึ้นจากการใช้เหตุผลที่ไม่ถูกต้องและเหมาะสมซึ่งมีให้เห็นกันบ่อยๆ ในสังคมปัจจุบัน ในเมื่อเหตุผลที่เราใช้มีทั้งที่ดีและไม่ดีก็มี ดีและมีประโยชน์ก็มี และดีแต่ไม่มีประโยชน์(อาจจะในขณะนั้น) ก็มี ในการดำเนินชีวิตของเรา จึงควรต้องใช้พิจารณญาณเพื่อแยกแยะเหตุผล เพื่อตัดสินว่าถูกต้องหรือดีพอและมีประโยชน์ต่อส่วนร่วมหรือไม่ แต่การที่จะวิเคราะห์การใช้เหตุผลหรือการอ้างเหตุผลนั้นก็ไม่ใช่สิ่งที่จะทำให้โดยง่าย ถ้าปราศจากหลักเกณฑ์มาช่วยในการวินิจฉัย การศึกษากฏเกณฑ์การใช้เหตุผลในเบื้องต้นจึงเป็นความรู้พื้นฐานที่สำคัญอย่างยิ่งของการใช้เหตุผลในชีวิตประจำวัน

การใช้เหตุผลคือ กระบวนการทางความคิดที่พยายามแสดงว่าข้อสรุปควรเป็นที่ยอมรับหรือทำให้ผู้ฟังมีความเชื่อถือ เพราะมีเหตุผลหรือหลักฐานที่ดีมาสนับสนุน นอกจากนี้ยังต้องอธิบายเหตุผลให้คนอื่นเขาใจและ ยอมรับด้วย คือเมื่อฟังเรื่องใดเรื่องหนึ่ง เราอาจไม่เชื่อทั้งหมดในการเลือกว่าเรื่องใดควรเชื่อหรือไม่ควรเชื่อ เราก็ต้องใช้เหตุผลในการพิจารณาการตัดสิน และเมื่อเรามีความคิดเห็นไม่ตรงกันหรือมีปัญหาขัดแย้ง เราก็สามารถยุติความขัดแย้งนี้ได้โดยใช้เหตุผล

ปรีชา ช้างขวัญยืน (2543: 17) กล่าวว่า การอ้างเหตุผลคือการดึงข้อความหนึ่งออกมาจากข้อความหนึ่งโดยมีจุดประสงค์เพื่อชวนให้เชื่อหรือเพื่ออธิบายให้เข้าใจ และมีกฎเกณฑ์สำหรับตัดสินว่าดึงออกมาได้ถูกต้องหรือไม่ การอ้างเหตุผลที่ถูกต้องคือการดึงข้อความหนึ่งออกมาจากอีกข้อความหนึ่งโดยเดินตามกฎ โดยข้อความที่เป็นตัวตั้งเรียกว่า “ข้ออ้าง” และข้อความที่เราดึงออกมาจากข้ออ้าง เรียกว่า “ข้อสรุป” หรือกล่าวอีกอย่างหนึ่งว่า ประโยคที่เราดึงออกมาจากประโยคอื่นเป็น “ผล” ประโยคที่เป็นแหล่งที่มาของประโยคอื่นเป็น “เหตุ” โดยจะเห็นได้จากประโยคที่เรายกขึ้นมาเพื่อตอบคำถาม “เพราะเหตุใด….”