มนุษย์ในทัศนะของศาสนาพุทธ

พุทธศาสนาไม่ยอมรับทัศนะการสร้างมนุษย์ในศาสนาฮินดู พุทธศาสนาถือว่า มนุษย์มิใช่สิ่งสร้างของพระพรหมและไม่มีส่วนใดคงที่ มนุษย์เกิดจากองค์ประกอบทางกายหรือรูป (ดิน น้ำ ลม ไฟ) และทางจิต (เวทนา สัญญา สังขาร จิต/วิญญาณ) ทั้งหมดรวมกันเรียกว่า “ขันธ์ 5” โดยในส่วนของกายและจิตมีความเปลี่ยนแปลงเป็นธรรมชาติ แต่สิ่งหนึ่งที่ทำให้มนุษย์ต่างกันในทัศนะของพุทธศาสนาก็คือ “กรรม” คนจะดีหรือชั่ว วัดได้ด้วยกรรมที่แต่ละคนทำ กรรมหรือการกระทำดีหรือชั่วต่างหากที่เป็นเครื่องกำหนด มิใช่พระพรหม และพุทธศาสนากันสอนเน้นไปที่จิตใจ โดยสอนให้เห็นความสำคัญถึงความดีทางใจสำหรับการดำเนินชีวิต

ฉะนั้น ตามทัศนะของพุทธศาสนา มนุษย์เกิดขึ้นโดยไม่ใช้จากการสร้างของพระเจ้าหรือพระพรหม แต่เกิดขึ้นตามธรรมชาติของเหตุปัจจัย หรือตามกฎแห่งกรรม ตามหลักการที่ว่า

“เมื่อสิ่งนี้มี สิ่งนี้จึงมี เพราะสิ่งนี้เกิดขึ้น สิ่งนี้จึงเกิดขึ้น
เมื่อสิ่งนี้ไม่มี สิ่งนี้ก็ไม่มี เพราะสิ่งนี้ดับไป สิ่งนี้จึงดับไปด้วย” (พระธรรมปิฎก, 2546: 81)

จากมุมมองตรงนี้ มนุษย์ในทัศนะของพุทธศาสนา จึงไม่ได้มาจากการสร้างของพระเจ้า หรือพระพรหม ถ้าจะพูดให้กระชับตามภาษาทั่วไปก็คือ กรรมเป็นตัวกำหนดการเกิดของมนุษย์ ซึ่งเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า “กรรมลิขิต”

ประเด็นที่น่าสนใจอีกประการหนึ่งที่พุทธศาสนาได้กล่าวไว้คือ องค์ประกอบของการการเกิดขึ้นของชีวิตมนุษย์ ประกอบด้วยขั้นตอน 3 ประการ คือ

บิดามารดามีเพศสัมพันธ์กัน
มารดาอยู่ในวัยมีประจำเดือน และมีไข่ตกขณะมีเพศสัมพันธ์กับบิดา
มีสิ่งที่เรียกว่า “คันธัพพะ” หรือ “วิญญาณ” เข้าไปปฏิสนธิในรังไข่ของมารดา

แต่เมื่อว่าโดยธรรมชาติของศักยภาพในการพัฒนาด้านสติปัญญา (IQ) ของมนุษย์ พุทธศาสนาได้แบ่งระดับของบุคคลไว้ 4 จำพวก คือ

อุคติตัญญู หมายถึงกลุ่มมนุษย์ที่มีความฉลาดมาก เปรียบได้กับชนิดของบัวที่พ้นน้ำแล้ว
วิปจิตัญญู หมายถึงกลุ่มมนุษย์ที่มีความฉลาดพอควร เปรียบเหมือนบัวประเภทเสมอน้ำ
เนยยะ หมายถึงกลุ่มมนุษย์ที่ฉลาดปานกลาง เปรียบเหมือนบัวประเภทใต้น้ำ
ปทปรมะ คือคนประเภทโง่เขลา เปรียบได้กับบัวในโคลนตม จะเห็นว่า บุคคล 3 ประเภทแรกสามารถพัฒนาตนเองได้จากระดับหนึ่งไปสู่อีกระดับหนึ่ง คือมนุษย์ประเภทที่ 2 และ 3 สามารถพัฒนาตนเองไปสู่ประเภทที่ 1 และ 2 ได้ ยกเว้นประเภทที่ 4 เท่านั้น

เมื่อเทียบกับระดับวรรณะในศาสนาฮินดูแล้ว มนุษย์จะถูกจำกัดศักยภาพของตนเองตามลำดับชั้นของตนเองเท่านั้น ไม่สามารถพัฒนาตนเองไปสู่ระดับที่สูงกว่าระดับวรรณะของตนเอง นี้เป็นมุมมองเกี่ยวกับมนุษย์ที่แตกต่างกันระหว่างศาสนา โดยศาสนาหนึ่งได้บทสรุปว่า มนุษย์เป็นประเภท “พรหมลิขิต” ส่วนอีกศาสนาหนึ่งกล่าวว่า มนุษย์เป็นประเภท “กรรมลิขิต”