ปรัชญา อภิปรัชญา ญาณวิทยา จิตวิทยา ตรรกศาสตร์ >>

เจตจำนงเสรี (Free Will)

เมื่อเราทราบลักษณะหรือธรรมชาติของจิตหรือวิญญาณแล้ว ก็มาถึงคำถามที่ว่า จิตหรือวิญญาณของมนุษย์มีเสรีภาพในการตัดสินใจที่จะกระทำสิ่งใดสิ่งหนึ่งหรือไม่ ?

โดยทั่วไปแล้ว มนุษย์มีเสรีภาพ สามารถกำหนดการกระทำของตนเองโดยไม่มีใครหรือสิ่งใด (อาจจะเรียกว่าพลังภายนอกก็ได้) มาบังคับหรือกำหนดให้ทำ แม้ว่ามนุษย์จะมีเสรีภาพในขอบเขตที่จำกัดก็สามารถใช้เสรีภาพนั้นเป็นวิธีการในการพัฒนาตัวเอง หรือกำหนดการเป็นไปของตัวเอง ทำในสิ่งที่ตัวเองต้องการให้สำเร็จได้

คำว่า “เจตจำนงเสรี” (Free Will) หมายถึงการกำหนดการเลือกตัดสินใจในการกระทำสิ่งใดสิ่งหนึ่งที่เห็นว่าเป็นความดี และจงใจกระทำเพื่อบรรลุถึงความดีของตัวเองนั้น การเลือกและเจตนาเกิดจากตนเอง ไม่มีใครหรือสิ่งใดมาบังคับหรือกำหนด

ปัญหาเกี่ยวกับเจตจำนง (Will) นี้ เป็นปัญหาเกี่ยวกับมนุษย์โดยเฉพาะ การตัดสินใจเลือกกระทำสิ่งต่าง ๆ ของมนุษย์คือเจตจำนงเสรี (Free Will) เราจะสังเกตได้ว่า ในแต่ละวันนั้นเรามักจะพบกับลักษณะความเป็นไปที่ตรงกันข้ามสองลักษณะคือ

เราจะรู้สึกว่าเรามีเสรีภาพในการตัดสินใจในการกระทำสิ่งต่าง ๆ ด้วยตนเอง กล่าวคือก่อนที่เราจะกระทำสิ่งใดสิ่งหนึ่ง เราจะพิจารณาก่อนว่าถ้าทำอย่างนั้น จะเกิดผลอย่างไร หรือถ้าทำอย่างนี้จะเกิดผลอย่างไร แล้วจึงตัดสินใจกระทำอย่างใดอย่างหนึ่ง นั่นแสดงให้เห็นว่าเราสามารถเลือกเองโดยเสรีในการกระทำสิ่งต่าง ๆ
บางครั้งเราจะรู้สึกว่าการที่เรามีการตัดสินใจเลือกโดยเสรีนั้น ที่จริงแล้วเราได้รับอิทธิพลจากสิ่งอื่นโดยที่เราไม่รู้ตัว สิ่งอื่น ๆ ที่ว่ามานั้นมีจำนวนมากมาย เช่น การศึกษาอบรม สิ่งแวดล้อม ไม่ว่าจะเป็นด้านเศรษฐกิจ หรือด้านสังคม เป็นต้น เราจะสังเกตได้ว่าขณะที่เราจะเลือกตัดสินใจกระทำอย่างใดอย่างหนึ่ง จะพบว่าสิ่งเหล่านี้เป็นตัวผลักดันหรือมีอิทธิพลต่อการตัดสินใจของเราเป็นอย่างมาก นั่นแสดงให้เห็นว่าเราไม่สามารถเลือกตัดสินใจได้เองโดยเสรีในการกระทำสิ่งต่าง ๆ

เกี่ยวกับเรื่องเจตจำนงเสรีนี้ มีกลุ่มนักปรัชญาที่ได้แสดงความเห็นเอาไว้แตกต่างกัน 2 กลุ่มคือ (รศ.สุจิตรา รณรื่น, 2540: 42 - 43)

1. กลุ่มเหตุวิสัย (Determinism) นักปรัชญากลุ่มนี้มีความเห็นว่า มนุษย์ไม่มีเจตจำนงเสรีในการตัดสินใจเลือกกระทำสิ่งต่าง ๆ เพราะว่าการตัดสินใจเลือกกระทำสิ่งต่าง ๆ ของเรานั้นเกิดขึ้นจากการได้รับอิทธิพลจากสิ่งต่าง ๆ รอบตัวเรามาเป็นตัวกำหนดให้เราต้องตัดสินใจกระทำอย่างใดอย่างหนึ่งลงไป ซึ่งแสดงให้เห็นว่าเราไม่มีความเป็นอิสระในการตัดสินใจที่จะกระทำสิ่งต่าง ๆ ด้วยตัวเราเอง มีปัจจัยภายนอกมาเป็นตัวกำหนดให้กระทำหรือเป็นเหตุให้ตัดสินใจ

แนวความคิดดังกล่าวนี้เป็นแบบจักรกล (Mechanism) นั่นคือเชื่อว่า สิ่งต่าง ๆ ในธรรมชาติดำเนินไปตามกฎกลศาสตร์ เหตุการณ์อย่างหนึ่งเกิดขึ้นเพราะมีเหตุการณ์อีกอย่างหนึ่งมากระทำต่อมัน มิได้เกิดขึ้นมาลอย ๆ โดยปราศจากสาเหตุ เหตุการณ์ทุกเหตุการณ์ล้วนแต่มีสาเหตุทั้งนั้น เช่น ฝนตก ดอกไม้เหี่ยว เป็นต้น ไม่ได้เกิดขึ้นมาลอย ๆ จะต้องมีสาเหตุล่วงหน้ามาก่อน ในกรณีของมนุษย์ก็เช่นกัน มนุษย์เป็นส่วนหนึ่งของธรรมชาติ ย่อมเป็นไปตามกฎเกณฑ์ของธรรมชาติ การเลือกตัดสินใจกระทำสิ่งต่าง ๆ ของมนุษย์แต่ละครั้งจึงต้องมีสาเหตุนำหน้ามาก่อน กล่าวคือความประสงค์หรือจุดประสงค์ที่ตั้งไว้ล่วงหน้านั่นเอง

ดังนั้น แสดงให้เห็นว่า มนุษย์ไม่มีเสรีภาพในการตัดสินใจเลือกกระทำสิ่งต่าง ๆ เพราะการกระทำทุกอย่างของมนุษย์ถูกกำหนดโดยสภาพแวดล้อม นั่นคือมนุษย์เราไม่มีเจตจำนงเสรี

2. กลุ่มอิสรวิสัย (Indeterminism) นักปรัชญากลุ่มนี้มีแนวความคิดว่า การเลือกตัดสินใจกระทำสิ่งต่าง ๆ แม้ว่าจะมีบางครั้งหรือหลายครั้งที่ได้รับอิทธิพลจากสิ่งแวดล้อม แต่ก็ไม่ใช่ว่าจะทุกครั้งไป เราจะสังเกตเห็นว่าบางครั้งหรือหลายครั้ง ที่ไม่มีอะไรมาบังคับหรือกำหนดการกระทำของเรา การที่เราสามารถตัดสินใจในการกระทำสิ่งต่าง ๆ เองโดยไม่มีใครบังคับ หรือไม่มีอะไรเป็นเครื่องกำหนดนั้น แสดงให้เห็นว่าคนเรามีเจตจำนงเสรี

นักปรัชญากลุ่มนี้ เห็นว่า ถ้ามนุษย์ไม่มีเจตจำนงเสรี การยกย่องสรรเสริญและการตำหนิติเตียนก็จะไร้ความหมาย โดยเฉพาะอย่างยิ่งการลงโทษผู้กระทำความผิดจะทำไม่ได้ถ้าเรายอมรับว่าเขาถูกบังคับให้ทำชั่ว การยอมรับเรื่องการลงโทษผู้กระทำผิด ย่อมแสดงว่าเขาต้องรับผิดชอบการกระทำของเขาเนื่องจากเขาเป็นผู้กระทำเองทั้ง ๆ ที่เขาอาจหลีกเลี่ยงไม่กระทำเช่นนั้นก็ได้ นั่นคือการยอมรับว่ามนุษย์มีเจตจำนงเสรี หรือมีอิสระในการตัดสินใจกระทำสิ่งต่าง ๆ

ในทัศนะของศาสนา โดยทั่วไปแล้วถือว่า มนุษย์มีเสรีภาพในการตัดสินใจเลือกกระทำความดีหรือความชั่ว ศาสนาทุกศาสนาจึงสอนให้ละเว้นความชั่ว กระทำความดี ถ้ามนุษย์ไม่มีอิสระในการตัดสินใจแล้ว คำสอนของศาสนาก็ไม่มีความหมาย ศาสนาและหลักศีลธรรมก็จะเป็นสิ่งที่ไร้สาระหากมนุษย์ไม่มีเจตจำนงเสรี

จะอย่างไรก็ตาม แม้ว่ามนุษย์จะมีเสรีภาพในการตัดสินใจกระทำสิ่งต่าง ๆ แต่ต้องอยู่ในขอบเขตที่จำกัด เพราะบางสิ่งบางอย่างมนุษย์ไม่สามารถกระทำได้