โอกาสในการแสดงหุ่นกระบอก

ในอดีตการแสดงหุ่นกระบอกเป็นที่นิยมทั้งในงานหลวงและงานราษฎร์ การแสดงในงานหลวงหรืองานทางราชการ ได้แก่ งานสมโภชตามนักขัดฤกษ์ต่างๆ งานพระศพของเจ้านายหรือที่เรียกว่า “งานพระเมรุ” ซึ่งจะต้องมีการแสดงมหรสพตามช่องระทา เช่นโขน ละคร หุ่นหนังใหญ่ เป็นต้น

ต่อมาในสมัยรัชกาลที่ 5 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดฯ ให้เลิกการแสดงมหรสพต่างๆตามช่องระทาเสีย งานหลวงที่มีหุ่นกระบอกแสดงจึงเหลือแต่งานประจำปีที่ทุ่งพระสุเมรุ หรือท้องสนามหลวงเท่านั้น เช่น งานสงกรานต์ งานปีใหม่ งานฉลอง 25 พุทธศตวรรษ ฯลฯ สำหรับงานราษฎร์ ที่นิยมนำหุ่นกระบอกไปแสดงส่วนใหญ่มักเป็นงานศพซึ่งมี่ทั้งผู้ตายเป็นผู้สั่งเสียไว้ก่อนล่วงหน้า หรือไม่เจ้าภาพก็มีความประสงค์จะให้มีการเล่นละเล่นครึกครื้น อันถือเป็นประเพณีของไทยที่มีมายาวนาน

การเล่นหุ่นในงานศพ โดยทั่วไปมักเล่นใน 2 ช่วงเวลา กล่าวคือ เล่นตอนใส่ไฟตอนเย็นระยะเวลาหนึ่งด้วยเรื่องราวสั้นๆ แล้วจึงเริ่มเล่นอีกครั้งตองสองทุ่มไปจนถึงสองยาม บางครั้งเจ้าภาพก็ว่าจ้างเล่นเพียงคืนเดียว บางครั้งก็หลายคืน นอกจากนี้ยังนิยมว่าจ้างหุ่นกระบอกไปเล่นในงานทำขวัญจุก งานทำขวัญนาค และเล่นแก้บนต่างๆอีกด้วย อย่างไรก็ตาม หุ่นกระบอกสมัยแรกๆมักมีผู้ว่าจ้างไปเล่นตามบ่อนการพนันเพื่อดึงคนให้เข้าบ่อน เพราะในสมัยนั้นคนนิยมเล่นการพนันกันมาก เช่น หุ่นคณะนายวิง รับเล่นในบ่อนแถววังหลังเป็นประจำแบบ “งานเหมา” คือเหมาเล่นเป็นเดือนโดยเล่นวันละสองเวลาคือ บ่ายและกลางคืนจนกระทั่งทางราชการสั่งให้เลิกบ่อน หุ่นกระบอกตามโรงบ่อนจึงเลิกไปด้วย ปัจจุบันการหาหุ่นไปแสดงตามงานศพยังมีอยู่บ้างประราย แต่งานประจำปีต่างๆที่ท้องสนามหลวงได้เลิกไปแล้ว การแสดงหุ่นกระบอกจึงหาดูได้ยากมากขึ้นทุกที จะให้มีชมอยู่บ้างในวาระที่มีการจัดงานเกี่ยวข้องกับการฟื้นฟูศิลปวัฒนธรรมไทย หรือโอกาสพิเศษซึ่งมักจัดโดยหน่วยงานราชการ เช่น มหกรรม “หุ่นนานาชาติ” เฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้ายู่หัวภูมิพลอดุลยเดชมหาราช ในมหามงคลวโรกาสกาญจนาภิเษก ฉลองครองสิริราชสมบัติครบ 50 ปี เมื่อเดือนสิงหาคม ปี พ.ศ. 2539 ความเชื่อและพิธีกรรมในการแสดงหุ่นกระบอก หุ่นกระบอกทุกคณะจะมีพิธีกรรมและความเชื่อในการแสดงคล้ายคลึงกัน กล่าวคือ ตัวหุ่นที่สำคัญที่สุดที่ทุกคณะจะต้องมีคือ ตัว “พระครูฤๅษี” หรือที่เรียกกันว่า “พ่อแก่” ซึ่งถือกันว่าเป็น “พระภรตมหาฤๅษี” บรมครูแห่งนาฏศิลหุ่นพระครูฤๅษีหรือพ่อแก่นี้จะต้องนำไปตั้งบูชาด้วยดอกธูปเทียนทุกครั้งที่มีการแสดง หรือแม้ไม่มีการแสดงก็มักบูชาไว้ในที่อันสมควร