การบรรเลงและการขับร้อง

การบรรเลงและการขับร้องประกอบการแสดงหุ่นกระบอกจะเหมือนกับการแสดงละครทุกประการ คือ มีเพลงร้องสองชั้น-ชั้นเดียว เพลงร่าย และเพลงหน้าพาทย์ที่ใช้บรรเลงประกอบกิริยาอาการและบทบาทต่างๆของตัวหุ่น ได้แก่

เพลงเข้าม่าน ใช้ประกอบการเดินเข้าฉากในระยะใกล้ๆ ของหุ่นตัวเอก
เพลงเสมอ ใช้ประกอบการไป-มาในระยะใกล้ๆ
เพลงเชิด ใช้ประกอบการไป-มา ในระยะไกลๆและใช้ในการต่อสู้
เพลงตระนิมิต ใช้ประกอบการแปลงกายของตัวหุ่นที่เป็นตัวเอก
เพลงชุบ ใช้ประกอบการเดินของนางกำนัล
เพลงโลม ใช้ประกอบการเกี้ยวพาราสีระหว่างตัวหุ่นที่เป็นตัวเอก และมักต่อด้วยเพลงตระนอน
เพลงตระนอน ใช้เมื่อหุ่นตัวเอกจะเข้านอน โดยบรรเลงต่อจากเพลงโลม
เพลงโอด ใช้ประกอบในตอนที่ตัวหุ่นเศร้าโศกเสียใจ
เพลงโล้ ใช้ประกอบกสนเดินทางทางน้ำ เช่นพระอภัยมณี โดยสารเรือสำเภา หรือเกาะหลังนางเงือกว่ายน้ำหนีนางผีเสื้อสมุทร
เชิดฉิ่ง ใช้ประกอบการเดินทางโดยการเหาะ หรือการติดตามเช่น พระลอตามไก่ รามสูรตามนางเมขลา
เชิดกลอง ใช้บรรเลงต่อจากเพลงเฉิดฉิ่ง
เพลงรัวต่างๆ ใช้ประกอบการแสดงอิทธิฤทธิ์ หรือแปลงตัวอย่างรวบรัด
เพลงกราวนอก ใช้ประกอบการยกทัพตรวจพลของกระบวนทัพฝ่ายมนุษย์
เพลงกราวใน ใช้ประกอบการยกตรวจพลของกระบวนทัพฝ่ายยักษ์

นอกจากนี้ยังมีเพลงที่มีลักษณะเป็นเพลงละครอีกดังนี้

เพลงช้าปี่ ใช้บรรยายบทบาทหรือกิริยาอาการของตัวละครเอก เมื่อออกนั่งเมืองหรือสถานที่ใดสถานที่หนึ่งในโอกาสที่ต้องการความสง่าผ่าเผย เช่น

“เมื่อนั้น
พระลักษณ์วงศ์ผู้ทรงศรี
ตั้งแต่ได้โฉมงามเจ้าพราหมณ์ชี
ภูมีตรึกตรองเรื่องน้องยา ฯ”
เพลงโอ้ปี่ โอ้ร่าย ใช้แสดงอาการเศร้าโศก คร่ำครวญของตัวละครเอก เช่น พระไวคร่ำครวญเมื่อพบเปรตนางวันทองว่า

“ทั้งรักทั้งสงสารรำคาญอก
น้ำตาตกพร่างพรายทั้งซ้ายขวา
โอ้แม่วันทองของลูกยา
เคยทำเวรไว้มากมาย ฯ”
เพลงโอ้โลม เพลงโอ้ชาตรี เพลงโลมนอก เพลงฉิ่ง เพลงทั้งหมดนี้ใช้แสดงอาการเล้าโลมเกี้ยวพาราสีของตัวละครเอก เช่น เมื่อเจ้าเงาะเกี้ยวนางรจนาว่า

“ผิวพักตร์เพียงจันทร์อันทรงกลด
โฉมนางแน่งน้อยช้อยชด
อย่ากำสรดเศร้าหมองไม่ต้องการ ฯ”
เพลงชมตลาด ใช้บรรยายความงดงามของตัวละคร เช่น ร้องชมร่างแปลงของนางวันทองเมื่อไปห้ามทัพพระไว

“นวลละอองผ่องศรีฉวีขาว
เมื่อแรกรุ่นรูปราวกับนางห้าม
มวยกระหมวดกวดเกล้าเหมือนเจ้าพราหมณ์
ใส่สังวาลประจำยามอร่ามพราย ฯ”
เพลงฉุยฉาย ใช้แสดงท่าทีเดินเยื้องย่างกรีดกรายด้วยความอวดโอ้ของตัวละคร เมื่อแปลงหรือแต่งกายได้สวยสดงดงาม เช่น เมื่อนางเบญจกายแปลงเป็นนางสีดาไปเข้าเฝ้าทศกัณฑ์

เพลงหุ่น หลังจากไหว้ครูแล้ว เมื่อจะเริ่มเรื่องราวในการแสดงหุ่นกระบอกมักจะเริ่มด้วยเพลงหุ่นเคล้าซออู้เสมอ เพื่อให้หุ่นออกมาร้องรำบรรยายเรื่องราว เช่น เพลงหุ่นในเรื่องพระอภัยมณีตอนหนีนางผีเสื้อ ที่ว่า

“จะกล่าวกลับจับความไปตามเรื่อง
ถึงบาทเบื้องปรเมศพระเชษฐา
องค์อภัยมณีศรีโสภา
ตกยากอยู่คูหามาช้านาน
กับด้วยนางอสุรินิรมิต
เป็นคู่ชิดเชยชมสมสมาน
ต้องรักใคร่กันไปตามยามกันดาร
จนนางมารเกิดบุตรบุรุษชาย ฯ”

เมื่อซออู้นำ ผู้ขับร้องต้องเอื้อนก่อนเอ่ยกลอนแรกซึ่งเรียกกันว่า “ร้องท้าว” เพื่อทอดไปสู่เนื้อความที่จะเริ่มกล่าวต่อไป ทำนองเพลงร้องหุ่นกระบอกนี้แม้ในระหว่างบทกลอนที่เป็นเนื้อร้อง ผู้ร้องก็สามารถใส่ลูกเล่นเอื้อนได้ตามแต่จังหวะและช่องทาง ซึ่งต้องอาศัยความสามารถและไหวพริบปฏิภาณของผู้ขัยร้องเอง ครั้นถึงกลอนคำสุดท้าย อันเรียกว่า “ลง” ซึ่งมีทั้งลงโอด ลงเชิดลงเจรจา ลงตลก เมื่อต้นเสียงทอดจะลงใกล้จะลงใกล้ท้ายคำอยู่แล้ว พวกลูกคู่ก็จะต้องคอยรับอย่างพร้อมเพรียงทันท่วงทีจึงจะไพเราะ

ในการร้องเพลงหุ่นนี้จะมีซออู้สีเคล้าโดยตลอด และจะประกอบจังหวะด้วยกลองต๊อก แต๋ว ฉิ่ง และกรับเท่านั้น เครื่องดนตรีอื่นต้องหยุดบรรเลงหมด ต่อเมื่อจะลงปี่พาทย์จึงค่อยทำเพลงโอดหรือเพลงเชิดต่อท้าย