การแสดง

เมื่อได้เวลาเริ่มแสดง ปี่พาทย์จะทำเพลงวา ส่วนซออู้จะทำเพลงหุ่น เพื่อเป็นสัญลักษณ์ของการแสดงหุ่นกระบอก จากนั้นปี่พาทย์ทำเพลงเสมอให้ตัวพระออกฉากมารำไว้ครูเบิกโรงด้วยเพลงช้าปี่ แล้วออกเพลงปีนตลิ่งจนจบ จากนั้นปี่พาทย์จึงทำเพลงรัวสามลา พอลาที่สามลงหุ่นจึงจะเข้าฉากได้

นอกจากนี้ หุ่นบางคณะพอปี่พาทย์ทำเพลงวาแล้ว จะทำเพลงเสมอให้หุ่นออกฉากมารำไหว้ครูทันที โดยไม่มีเพลงหุ่นคั่น

สำหรับเพลงวานี้เข้าใจว่าแต่ก่อนคงไม่นิยมใช้ประกอบการเดินออกมานั่งเตียงของโขนหรือละครอย่างในปัจจุบัน เพราะเพลงวาเป็นเพลงหน้าพาทย์ชั้นสูง ดังจะเห็นได้ว่านักดนตรีและศิลปินโขนละครเมื่อได้ยินเพลงวาจะยกมือขึ้นไหว้เป็นการสักการะแก่องค์พระสัมมาสัมพุทธเจ้า เทพเจ้าชั้นสูง และพระมหากษัตริย์ผู้เปรียบเสมือนสมมติเทพ

ดังนั้น โขนละคนสมัยก่อนถึงแม้จะสวมบทบาทเทพเจ้าหรือกษัตริย์องค์ใดก็ไม่นิยมออกฉากด้วยเพลงวา หรือใช้เพลงวามาประกอบการร่ายรำตอนใดตอนหนึ่งในเรื่อง แต่มักจะใช้เพลงเสมอเป็นการออกฉาก หลังจากปี่พาทย์ทำเพลงวาแล้ว แต่เหตุที่โขนละครนิยมใช้เพลงวาเป็นเพลงสำหรับตัวโขนละครอย่างในปัจจุบัน สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัติวงศ์ ทรงเล่าไว้ใน “บันทึกเรื่องความรู้ต่างๆ” ที่ทรงมีถึงพระยาอนุมาราชธนว่า

“...เหตุที่ทำให้เข้าใจผิดว่าเป็นเพลงละครนอกนั้น มาแต่ละครหลวง ต้องคอยเสด็จละครจึงจะลงโรงได้ เมื่อเสด็จลงแล้วจะทำโหมโรงให้เสด็จมาคอยอยู่ก็ไม่ได้ ต้องตัดทำเพลง “วา” ท้ายโหมโรงเท่านั้น หรือถ้าทำโหมโรงก่อนเสด็จถึง “วา” ก็ต้องหยุดไว้ ทำ “วา” ต่อเมื่อเสด็จลง จึงพาให้เข้าใจไปว่า เพลงวาเป็นเพลงละครนอก” ข้อความข้างต้นแสดงให้เห็นว่า เพลงวาเป็นเพลงทำขึ้นเพื่อเป็นการเคารพสักการะเอาฤกษ์เอาชัย พร้อมกับเป็นการประกาศเริ่มการแสดง และเมื่อจบการแสดงแล้วยังมีการทำเพลง “วาลงโรง” เพื่อเป็นการเคารพสักการะอีกครั้งด้วยเหตุผลเดียวกัน แต่ในปัจจุบันปรากฏว่า การมหรสพไม่มีการทำเพลงวาลงโรงแล้ว แต่เปลี่ยนเป็นเพลงสรรเสริญพระบารมีแทน

ดนตรีประกอบการแสดง สำหรับวงดนตรีที่ใช้บรรเลงประกอบการแสดงหุ่นกระบอก โดยมานิยมใช้วงปี่พาทย์เครื่องห้าเช่นเดียวกับการแสดงโขนละคร ซึ่งประกอบด้วยปี่ใน ระนาดเอก ฆ้องวงใหญ่ ตะโพน กลองแขก กลองทัด ต่อมาในสมัยหลังจึงได้มีการเพิ่มระนาดทุ้มเข้า เพื่อเป็นคู่ล้อคู่ขัดกับระนาดเอกในบางกรณี และใช้ฉิ่ง กรับ เป็นเครื่องกำกับจังหวะ สำหรับเครื่องดนตรีที่เป็นสัญลักษณ์สำคัญของการแสดงหุ่นกระบอกที่จะขาดเสียมิได้ ได้แก่

ซออู้ เป็นซอสองสาย กะโหลกซอทำด้วยกะลามะพร้าวขนาดใหญ่ ด้านหลังกะโหลกซอมักเป็นลายฉลุโปร่ง เพื่อให้สียงซอดังกังวาน คันชักทำด้วยไม้เนื้อแข็งเหนียว เช่น ไม้ชิงชัน ไม้แดง สายคันชักทำด้วยหางม้าเหมือซอทั่วไป ซออู้นี้มีเสียงทุ้มค่อนข้างเศร้า เหมาะแก่การสีเคล้าไปกับการร้องเพลงหุ่น
กลองต๊อก เป็นกลองจีนขนาดเล็กมีสองหน้า หน้าใหญ่กว้างประมาณ 8 นิ้ว หน้าเล็กกว้างประมาณ 3 นิ้ว ใช้ไม้ตี 2 อัน มีขนาดเล็ก ยาวประมาณ 10 นิ้ว ใช้ตีประกอบจังหวะไปพร้อมกับซออู้และการขับร้อง
แต๋ว มีลักษณะกลมแบนยกขอบเล็กน้อย ทำด้วยทองบุหรือทองม้าล่อ มีเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 4 นิ่ว ใช้ถือตีด้วยไม้เล็กยาวประมาณ 6-7 นิ้ว ใช้ตีล้อตีขัดไปกับกลองต๊อก

นอกจากนี้ ยังมีม้าล่อ ล่อโก๊ะ หรือผ่าง ซึ่งทำด้วยโลหะผสมพิเศษ มีลักษณะกลมแบนยกขอบประมาณ 1 นิ้ว มีขนาดตั้งแต่ 15 นิ้วขึ้นไป ตรงขอบเจาะรูร้อยเชือกสำหรับถือหรือแขวน ตีด้วยไม้หัวหุ้มนวมหรือไม้หัวแข็ง ใช้ตียืนจังหวะหรือเล่นสลับกับกลองจีน