กำเนิดของหุ่นกระบอก

กำเนิดของหุ่นกระบอกตลอดจนความเป็นมาของการเล่นหุ่นกระบอกเป็นเครื่องมหรสพในประเทศไทยนั้น มีหลักฐานระบุว่า ”หุ่นไหหลำ” แต่นำมาประยุกต์ดัดแปลงใหม่เหมาะแก่ความนิยมของคนไทย

หลักฐานลายลักษณ์อักษรที่ระบุไว้อย่างชัดเจน นั่นคือ หนังสือสาส์นสมเด็จ ลายพระหัตถ์ในสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ และสมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ ซึ่งทั้งสองพระองค์ใช้เวลาที่ว่างโต้ตอบวิจารณ์ ประทานคำอธิบายเกี่ยวกับวิทยาการต่างๆ เช่น ประวัติศาสตร์ โบราณคดี วรรณคดี และศิลปะ ฯลฯ โดยเริ่มตั้งแต่ปี พ.ศ.2475 ซึ่งเป็นปีที่สมเด็จพระเจ้าบราวงศ์เธอกรมพระยาดำรงราชานุภาพ เสด็จออกไปประทับอยู่ ณ บ้านชินนามอน เกาะปีนัง

สมเด็จฯเจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ กล่าว ถึงหุ่นกระบอกในจดหมายลายพระหัตถ์จากพระตำหนักปลายเนินคลองเตย วันที่ 12 กันยายน 2579 กราบทูลถามสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ กราลทูลได้อย่างง่ายๆ ว่าตาคนที่เล่นเพลงพาลืมตัวไปได้นั้นคือ ตาคนที่มีชื่อลือชาเรียกกันโดยสมญาว่า ตาสังขารา ทำนองร้องของแกก็ไพเราะไปในทางร้องและความก็ดีด้วย ส่วนทางซอก็ไพเราะไปในทางดนตรีอีกทางหนึ่ง แต่ทั้งสองทางเข้ากันสนิทสนมกลมเกลียวดีเหลือเกิน ติดใจจนกระทั่งสึกออกมาแล้วลองทำดูบ้างไม่ยักได้ ถ้าสีซอเหมือนร้องไห้แล้วทำได้แต่ร้องไห้ไปทางร้องสีซอไปทางซอทำไม่ได้ ทำให้รู้สึกว่าตาสังขารานั้นเป็นคนเลิศประเสริฐมนุษย์ แกแบ่งใจให้เป็นสองภาค เล่นสองอย่างพร้อมกันได้ เราแบ่งไม่ได้จึงเล่นไม่ได้

อาจกล่าวได้ว่า หนังสือ สาส์นสมเด็จ เป็นกลักฐานชั้นแรกที่มีการบันทึกเกี่ยวกับการเรียกชื่อและประวัติความเป็นมาของหุ่นกระบอกแสดงให้เห็นว่า ในปี ร.ศ.112 หรือ พ.ศ.2436 ได้มีหุ่นเลียนอย่างเมืองเหนือแสดงในงานเฉลิมพระชนมพรรษาที่พระราชวังบางปะอิน

ดังนั้น ประวัติความเป็นมาของหุ่นกระบอกไทยจึงสืบได้ไกลสุดแค่เพียงนายเหน่ง คนขี้ยา อาศัยวัดอยู่เมืองสุโขทัย นำหุ่นไหหลำมาดัดแปลงเป็นหุ่นไทยและออกเชิดร้องเล่นหากิน และต่อมาจนถึง หม่อมราชวงศ์เถาะ มหาดเล็กในสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ผู้เคยได้ตามเสด็จสมเด็จฯกรมพระยาดำรงราชานุภาพไปเห็นหุ่นกระบอกที่เมืองอุตรดิตถ์ และได้กลับมาสร้างหุ่น ตั้งคณะหุ่นกระบอกขึ้นเป็นคณะแรกในกรุงเทพมหานครเมื่อปี พ.ศ.2436 ตรงกับรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว   สำหรับประวัติความเป็นมาของครูเหน่ง จากคำบอกเล่าของบุญช่วย เปรมบุญ ผู้เป็นหลานของครูเหน่งได้เล่าให้จักรพันธุ์ โปษยกฤตฟังว่า ครูเหน่งเดิมเป็นชาวจังหวัดนครสวรรค์ อาศัยยู่ในหมู่บ้านชนบทเล็กๆแห่งหนึ่งชื่อหมู่บ้านบางมะฝ่อ อำเภอโกรกพระเดิมครูเหน่งมีชื่อว่า “นายรื่น” เป็นผู้มีความสามารถเชิงการช่างประณีตศิลป์ ฝีมือดีทั้งการแกะสลักและเขียนรูปโดยเฉพาะอย่างยิ่งมีสามารถทางแกะหน้าบัน ด้วยฝีมือทางการช่างนี้เองเป็นเหตุให้ครูเหน่งต้องหลบหนีการจับกุมของบ้านเมืองเนื่องจากว่ามีผู้ว่าจ้างให้แก่แม่พิมพ์ประกบกันสองข้างแล้วใช้ตะกั่วหลอมเทแทนเงิน    การกระทำเช่นนี้ถือเป็นเรื่องผิดกฎหมายบ้านเมืองมีโทษรุนแรงถึงขั้นขันชะเนาะตอกเล็บ เมื่อได้กระทำความผิดนายรื่นจึงต้องหลบหนีจากถิ่นบ้านเดิมคือจังหวัดนครสวรรค์ หลบซ่อนตัวลงไปทางใต้ ระหว่างที่หลบหนีการจับกุมของบ้านเมือง ทำให้ได้เห็นการแสดงหุ่นจีนไหหลำจนติดใจในความสวยงามของหุ่น จึงคิดแกะหัวหุ่นขึ้นโดยดัดแปลงให้มีหน้าตาลักษณะเป็นหุ่นไทย และประดิษฐ์ทำตัวหุ่นเลียนแบบหุ่นจีนไหหลำ ในตอนแรกก็ใช้มันเทศ ซึ่งเป็นวัสดุพื้นบ้านราคาถูกและหาได้ง่ายมาประดิษฐ์เป็นตัวหุ่น พอหัวหุ่นเน่าเสีย นายรื่นก็แกะขึ้นเล่นใหม่ได้ทันทีเพราะฝีมือทางการช่างแกะสลัก

ต่อมาเมื่อเวลาผ่านไป คดีความที่ได้กระทำไว้ได้ซาลง นายรื่นจึงย้ายที่อยู่โดยขึ้นมาอยู่ทางเหนือที่เมือสุโขทัย และใช้ชื่อว่า “นายเหน่ง” ด้วยเป็นคนศีรษะล้าน และในช่วงระยะเวลาที่นายเหน่งอาศัยอยู่ที่สุโขทัยท่านก็ได้นำหุ่นที่ประดิษฐ์ขึ้นออกเล่นให้คนดูเป็นเรื่องบันเทิง จนเป็นที่รู้จักในหัวเมืองทางเหนือ

“หุ่นครูเหน่ง” ออกรับงานแสดงตามบ่อนอยู่ช้านาน กระทั่งได้ย้ายมาแสดงที่ศาลเจ้าปากคลองบางมะฝ่อ อำเภอโกรกพระ จังหวัดนครสวรรค์ซึ่งเป็นบ้านเดิม แม้เมื่อครูเหน่งถึงแก่กรรม บุตรสาวทั้งสามก็ยังคงยึดอาชีพแสดงหุ่นกันต่อไป ปัจจุบัน “หุ่นครูเหน่ง” อยู่ในความดูแลของ “แม่เชวง” ผู้เป็นหลาน

คำว่าหุ่นกระบอก ปรากฏหลักฐานว่าเริ่มมีใช้ประมาณ ร.ศ. 113 หรือปี พ.ศ. 2437 แรกทีเดียวคงใช้เรียกด้วยภาษาปากกันมานานจนถ้อยคำที่ใช้เรียกชื่อศิลปะการ

เเสดงชนิดนี้เป็นที่เข้าใจและรู้จักอย่างแพร่หลายแล้ว จึงได้รับการบันทึกเป็นภาษาเขียน โดยปรากฏครั้งแรกในบันทึกทางราชการชื่อว่า “ราชกิจจานุเบกษา เล่ม 11” หน้า 473 ตอนที่กล่าวถึงงานพระเมรุพระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าอิศริยาภรณ์ และพระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าลดาวงศ์ ในงานพระเมรุพระเจ้าลูกเธอ   การมหรสพแสดงต่างๆรวมถึงหุ่นกระบอกความว่า

“...การมหรสพสมโภชมีตั้งแต่วันนี้ไปคือ โขน 1 โรง หุ่น 1 โรง งิ้ว 1 โรง มอญรำ 1 โรง หนัง 2 โรง หุ่นกระบอก 1 โรง และญวนหก สิงโต มังกร รำโคมตามเคย..”

มีข้อสังเกตอีกประการหนึ่งว่า หุ่นกระบอกในระยะแรกเริ่มคือ ประมาณปี ร.ศ. 112 หรือปี พ.ศ. 2436-พ.ศ.2438 มักนำมาเล่นเป็นเครื่องมหรสพเฉพาะงานในเมรุสมเด็จพระเจ้าลูกเธอเท่านั้น สำหรับหุ่นกระบอกที่นำมาแสดงในงานพระเมรุพระเจ้าลูกเธอพระองค์เจ้าอิสริยาภรณ์และพระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าลดาวงศ์ คงหมายถึงหุ่นกระบอกคณะหม่อมราชวงศ์เถาะ พยัคฆ์เสนา หม่อมราชวงศ์เถาะ พยัคฆ์เสนา เป็นผู้ริเริ่มก่อตั้งคณะหุ่นกระบอกขึ้นเป็นคณะแรกในกรุงเทพฯ เมื่อปี พ.ศ. 2436 เชื่อกันว่าก่อนหน้านี้ไม่ได้มีหุ่นกระบอกคณะใดถือกำเนิดขึ้นในกรุงเทพฯเลยทั้งๆที่ตามหัวเมืองต่างๆได้มีการเล่นหุ่นกระบอกกันแพร่หลายมากแล้ว โดยเฉพาะหัวเมืองฝ่ายเหนือ หุ่นกระบอกหม่อมราชวงศ์ พยัคฆ์เสนา หรือที่ประชาชนสมัยนั้นเรียกและรู้จักกันทั่วไปว่า “หุ่นคุณเถาะ”คงเป็นที่นิยมอย่างแพร่หลายในยุคนั้น เนื่องจากหุ่นกระบอกของหม่อมราชวงศ์เถาะเป็นของใหม่สำหรับคนในพระมหานคร จากการศึกษาประวัติความเป็นมาของหุ่นกระบอกของหม่อมราชวงศ์เถาะ โดยจักรพันธุ์ โปษยกฤต ทำให้ทราบว่าหม่อมราชวงศ์เถาะได้เคยสร้างหุ่นกระบอกขึ้นถวายสมเด็จพระบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าอัษฎางค์เดชาวุธ กรมหลวงนครราชสีมา เมื่อครั้งยังทรงพระเยาว์ ในขณะนั้นยังคงประทับอยู่ ณ “ที่บน” ในเขตพระราชฐานพระบรมมหาราชวัง หุ่นกระบอกที่หม่อมราชวงศ์เถาะประดิษฐ์ถวายนั้นปรากฏว่าเป็นที่โปรดปรานของทูลกระหม่อมอัษฎางค์เป็นอย่างมาก สันนิษฐานว่าหุ่นดังกล่าวคงไม่ได้สร้างถวายเป็นชุดทั้งโรงจนครบตัวละคร แต่คงจะสร้างถวายเฉพาะความคิดริเริ่มก่อตั้งคณะหุ่นกระบอกของหม่อมราชวงศ์เถาะก่อให้เกิดยุคทองของการเล่นหุ่นชนิดนี้ขึ้น เพราะในสมัยเดียวกันและต่อมาภายหลังได้มีคณะหุ่นกระบอกเกิดขึ้นเป็นจำนวนมาก และเป็นมหรสพที่นิยมในหมู่ประชาชน อย่างไรก็ตามในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวมีเหตุการณ์ที่นำความเจริญมาสู่ประเทศไทยมากมาย หนึ่งในนั้นคือการเสด็จประพาสยุโรป เมื่อเสด็จนิวัติพระนครจึงเกิดงานเฉลิมฉลองการเสด็จนิวัติครั้งแรกในปี ร.ศ. 116 หรือปี พ.ศ. 2440 อย่างเอิกเกริก และได้จัดให้มีหุ่นกระบอกเป็นการแสดงบันเทิงอย่างหนึ่งในการเฉลิมฉลองครั้งนี้ด้วย

ดังมีข้อความปรากฏเป็นหลักฐานในจดหมายเหตุเรื่องรับเสด็จสมโภชพระบามทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อเสด็จกลับจากยุโรปครั้งแรกใน พ.ศ. 2440 หน้า 24 ความว่า

“ ...มีงานรื่นเริงในบริเวณพระบรมมหาราชวังที่สนามหญ้าหน้าพระที่นั่งจักรีมหาปราสาท ได้ตกแต่งจุดโคมไฟฟ้าแลโคมญี่ปุ่น แลมีแตรวงเป่าที่สนามหญ้าด้วยสองวง และนอกประตูพิมานไชยศรีก็ตกแต่งจุดโคมญี่ปุ่นแลโคมต่างๆทั่วไป และมีการเล่นต่างๆ คือ สนามหญ้าหน้าศัลลักษณะสถาน (ปัจจุบันคือสหทัยสมาคม) ได้มีเสภารำที่ริมศาลาลูกขุน มีพิณพาทย์ 2 วง แลหน้าหอรัษฎากรพิพัฒน์มีหุ่นกระบอกเป็นที่รื่นเริงตลอดคืน..” นอกจากหุ่นกระบอกแล้วยังมีหุ่นของชาติอื่นๆมาแสดงถวายด้วยอาทิ หุ่นพม่า หุ่นฝรั่ง แสดงให้เห็นความนิยมของประชาชนที่มีต่อการมหรสพประเภทหุ่นกระบอกและหุ่นชนิดอื่นๆที่มีเป็นอันมาก
สำหรับหุ่นฝรั่งซึ่งถือเป็นหุ่นต่างภาษามาเล่นในงานสมโภชด้วยนั้น ปรากฏเนื้อความในหนังสือ “รับเสด็จฯ ร.ศ. 116” (พ.ศ. 2440) พระนิพนธ์ของหม่อมเจ้าหญิงจงจิตรถนอม ดิศกุล มีความว่า

“ในปีนั้นฝรั่งได้นำหุ่นชัก (หุ่นชักโดยสายโยงจากข้างบนแบบที่เรียกว่า Marionette ในภาษาอังกฤษ) เข้ามาแสดง คนแตกตื่นมากด้วยไม่เหมือนหุ่นไทยที่ใช้เชิด สมเด็จพระราชินีนาถโปรดให้นำเข้าไปเล่นในวังเพื่อฝ่ายในจะได้ดูการแสดงหุ่นของฝรั่งนั้น ตัวหุ่นขนาดเท่าคนธรรมดาสมรสายใยเป็นเชือกชักอยู่ข้างบน ใช้เชือกมากมายหลายเส้น ผู้ที่ชักจะต้องมีความสามารถและสันทัดมาก การเล่นนั้นก็มีเป็นชุด เช่น ชุดดนตรีผี ตัวแสดงมีแต่โครงเป็นผีหัวกะโหลกหลับกลอก แขนขาเคลื่อนไหว ออกมาเล่นดนตรีในท่าต่างๆประกอบเครื่องดนตรี จัดว่าเป็นวงดนตรีผี ชุดแหม่มแก่ออกมาเต้นตัวหุ่นที่สวยงาม เช่น ตัวพระ ตัวนาง ฯลฯ จังหวะเพลงสักครู่ก็สลัดแขนออกทีละข้าง แขนที่สลัดออกมาผลุบก็กลับกลายเป็นเด็ก2คน ต่อมาก็สลัดขาอีก 2 ข้างกลายเป็นเด็กอีก 2 คน แล้วก็สลัดหัวออกมากลายเป็นเด็กอีกคนหนึ่ง รวม 5 คน เหลือแต่กลางตัวแล้วกลับตัวกลายเป็นหญิงหลังค่อมไล่ต้อนเด็กทั้ง 5 คนเข้าโรงไป ในชุดแหม่มมีแปลกอีกตอนหนึ่ง แหม่มตัวโตออกมากลางโรงแล้วดึงเอาลูกออกจากกระเป๋าทีละคน รวมแล้วสัก 6 คนได้ หุ่นแต่ละตัวที่แสดงล้วนใช้สายใยชักข้างยนต์ที่แสดง เรื่อง Blue beard น่าหวาดเสียวเพราะมีการฆ่าเสียเรื่อย แต่มีหุ่นคราวนั้นคราวเดียวแล้วก็ต่อมาก็หามีเข้ามาอีกไม่ มีแต่หุ่นจีนมาเล่นกลและก็โปรดให้เข้าไปเล่นในวังด้วย”

หุ่นกระบอกได้มีวิวัฒนาการทางการแสดงอย่างรวดเร็ว นอกจากการเชิดแสดงหุ่นกระบอกอย่างเป็นเอกเทศแล้ว ยังนิยมนำหุ่นกระบอกไปเล่นแสดงซ้อนในโขนและละครด้วย หม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ ปราโมชกล่าวถึงลักษณะการแสดงดังกล่าวไว้ดังนี้

“..หุ่นสมัยหนึ่งที่เคยดูเมื่อ 50 กว่าปีมาแล้ว คืนนั้นโขนหลวงกรมมหรสพเล่นตอนพระรามคืนเมือง บนเวทีมรการฉลอง มีโขนซ้อนโขน มีหนังและมีหุ่นตามธรรมเนียมของการฉลองแบบไทย หุ่นที่เล่นอยู่บนเวทีนั้นเล่นเรื่องพระอภัยมณี ตัวอุศเรนที่เป็นฝรั่งนั้นเอาลูกฝรั่งจริงมาทำหัว นายเกริ่นและนายผัน ตลกหลวงแสดงเป็นนักเลงโตออกเดินเที่ยวงานนุ่งผ้าลอยชายมีผ่าแพรเพราะสีดำพาดไหล่ คนหนึ่งถือพลอง อีกคนหนึ่งถือมีดโต้ พอออกมาก็เที่ยวอาละวาดตามหน้าโรงมหรสพเรื่อยมาจนถึงหน้าโรงหุ่น ดูไปดูมาไม่ถูกใจ หยิบเอาหัวอุศเรนออกมา เอามีดโต้เฉาะกินเล่นเสียอย่างนั้นแหละ..”    จากคำบอกกล่าวของหม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ ปราโมช แสดงว่าหุ่นที่ใช้เล่นซ้อนในโขน และละครที่มีมาแต่เดิมนั้นคือ หุ่นกระบอก      ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว นอกจากจะมีหุ่นกระบอกคณะหม่อมราชวงศ์เถาะ พยัคฆ์เสนาแล้ว ยังมีหุ่นกระบอกคณะอื่นๆเกิดขึ้นตามมาในระยะเวลาไล่เลี่ยกันมากมายหลายคณะ ได้แก่

หุ่นพระองค์เจ้าอนุสรณ์   หุ่นกระบอกของพระบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอนุสรณ์ศิริประสาธน์ ผู้เป็นพระเจ้าลูกเธอในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาเกสร เกิดขึ้นเนื่องในโอกาสที่พระองค์เจ้าอนุสรณ์ศิริประสาธน์ยังทรงพระเยาว์ ราว 3 หรือ 4 ชันษา โปรดหุ่นกระบอกและต้องพระประสงค์ที่จะมีหุ่นกระบอกไว้เป็นของพระองค์เอง เมื่อพระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าอนุสรณ์ศิริประสาธน์สิ้นพระชนม์ลงในปี พ.ศ. 2443 ด้วยพระชนมายุเพียง 9 พระชันษา หุ่นกระบอกชุดนี้ได้ตกมาอยู่ในความดูแลของคุณยายเยื้อน รัตนชัย และต่อมาในที่สุดได้ขายให้แก่ชาวจีนผู้มีอาชีพค้าของเก่าไปทั้งหมดในราคา 30 บาท