สมัยกรุงธนบุรี (พ.ศ.2310-พ.ศ.2325)

ในสมัยกรุงธนบุรี การมหรสพแม้จะหยุดเล่นไปในระยะเสียกรุงศรีอยุธยา แต่ก็ฟื้นตัวได้ในระยะเวลาอันสั้น มหรสพที่ปรากฏในยุคนี้ก็มีลักษณะคล้ายคลึงและใกล้เคียงกับที่มีในสมัยอยุธยาเป็นราชธานี คือ มีทั้งหุ่น โขน ละคร และละครชาตรี ซึ่งปรากฏอยู่ในหลักฐานต่างๆ ทั้งในหนังสือของทางราชการและในวรรณคดี คือ

หมายรับสั่งสมัยกรุงธนบุรี มีบันทึกแจ้งว่า ในพระราชพิธีการถวายพระเพลิงพระบรมศพสมเด็จพระพันปีหลวง กรมหลวงพิทักษ์เทพามาต ณ วัดบางยี่เรือนอก ปีจุลศักราช 1138 หรือ พ.ศ.2319 มีการแสดงโขน งิ้ว รำหญิง หนังกลางวัน เทพทอง หุ่นลาวระหว่างระทา 2 โรง หุ่นญวนระหว่างระทา 1 โรง

และในหมายรับสั่งเล่มเดียวกันยังได้กล่าวถึงการพระศพและงานศพเจ้านายในรัชกาลของพระเจ้ากรุงธนบุรีอีกหลายพระองค์คือ การพระศพมารดาสมเด็จพระเจ้าลูกเธอในปีจุลศักราช 1142 หรือ 2323 จัดขึ้น ณ วัดบางยี่เรือ นอกทั้งสิ้น เพราะถือเป็นพระอารามหลวงในสมัยนั้นการมหรสพแสดงในงานดังกล่าวมีความคล้ายคลึงกัน กล่าวคือ เครื่องเล่นกลางวันมีการแสดงหุ่นลาวระหว่างระทา 2 โรง หุ่นมอญระหว่างระทา 1 โรง โขน รำหญิง หนังกลางวัน งิ้ว เทพทอง ละครเขมร มีที่พิเศษคือ ในการพระศพมารดาสมเด็จพระเจ้าลูกเธอเครื่องเล่นกลางวันมีการแสดงโขนโรงใหญ่ 2 โรง หุ่นลาวใหญ่ 1 โรง ละครโรงใหญ่ 1 โรง งิ้วญวน 1 โรง พระราชพิธีสำคัญอีกพระราชพิธีหนึ่งในสมัยกรุงธนบุรีคือ การอัญเชิญพระแก้วมรกตมาประดิษฐ์ไว้ ณ กรุงธนบุรี ดังหลักฐานในหมายรับสั่งเมื่อปีจุลศักราช 1141 หรือ พ.ศ.2322 สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้ากรมขุนอินทรพิทักษ์สมเสด็จพระเจ้าลูกเสด็จขึ้นไปรับพระแก้วมรกต ณ พระตำหนักบางธรณี แล้วให้แห่งทางน้ำลงยังพระนครธนบุรี โดยมีเรือพระที่นั่งซึ่งประดิษฐานพระแก้วมรกต ณ.พระตำหนักบางธรณี แล้วให้แห่ทางน้ำลงมายังพระนครธนบุรี โดยมีเรือพระที่นั่งซึ่งประดิษฐานพระแก้วมรกตเป็นเรือแห่นำหน้ากระบวนเรืออื่นๆ ซึ่งมีการแสดงต่างๆ อยู่บนเรือ ได้แก่ โขน งิ้ว ละครไทย ละครเขมร ปี่ กลองจีน ญวนหก และหุ่นหลวง

เมื่อกระบวนแห่ทางน้ำอัญเชิญพระแก้วมรกตมาถึงพระนครธนบุรีแล้ว ก็โปรดให้มีการมหรสพสมโภช ณ พระนคร การแสดงต่างๆ ก็มีการเล่นแสดงหุ่น คือ หุ่นลาวโรงใหญ่ 1 โรง หุ่นลาวระหว่างระทา 4 โรง หุ่นมอญวงปี่พาทย์ 1 โรง ส่วนการแสดงอื่นๆ คือละครเขมร งิ้วจีน งิ้วญวน ละครข้างใน โขน โขนโรงใหญ่ ละครโรงใหญ่ เทพทอง รำหญิง และ หนังกลางวัน ฯลฯ

นอกจากนั้นในวรรณคดีเรื่อง ปาจิตตกุมารกลอนอ่าน ระบุว่าแต่งปี พ.ศ.2316 เนื้อเรื่องตอนหนึ่งซึ่งบรรยายงานศพท้าวพรหมทัต กล่าวถึงการแสดงมหรสพหลายอย่าง และได้กล่าวถึงการแสดงหุ่นหลวงของไทยซึ่งมีผู้เชิดหุ่น 1 คน ต่อหุ่น 1 ตัว ว่ามีหุ่นหลวง คนชักสายยนต์ถือหุ่นตัวโตเมื่อยหัวไปตามๆกัน ประชันกับหุ่นมอญในงานเดียวกันนี้ โดยบรรยายลักษณะของหุ่นมอญและหุ่นเขมรว่า มีสายยนต์สำหรับชักเช่นเดียวกับหุ่นหลวงของไทยแต่มีลักษณะชวนขันมากกว่าหุ่นหลวง

นอกจากมีการแสดงหุ่นไทย มอญ หุ่นเขมรแล้ว ในปาจิตตกุมารกลอนอ่านยังกล่าวถึงหุ่นทวายและหุ่นจีนด้วย โดยหุ่นจีนจะแสดงตลกทำให้คนนิยมดู ส่วนหุ่นทวายคนกลับไม่นิยมดูเท่าใดนัก

สำหรับลักษณะของหุ่นทวายและหุ่นจีนมีปรากฏในพระสุธนกลอนสวด ตอนอภิเษกพระสุธน สันนิษฐานว่าแต่งในสมัยเดียวกับปาจิตตกุมารกลอนอ่าน โดยกล่าวว่าหุ่นทวายและหุ่นจีนเป็นหุ่นชักสายข้างบนแต่หุ่นจีนจะกลอกตาไปมาได้

ส่วนหุ่นลาวและหุ่นมอญมีลักษณะเหมือนหุ่นหลวงหรือหุ่นใหญ่ของไทย มีสายยนต์จากข้างล่าง เรื่องที่แสดงมักเป็นเรื่องที่ตลก คนจึงนิยมมาก ดังปรากฏในสุบินกุมารกลอนสวด เลขที่ 25 สันนิษฐานว่าแต่งในสมัยเดียวกับพระสุธนกลอนสวด