จิตวิทยาพัฒนาการมนุษย์

จิตวิทยาพัฒนาการวัยทารกตอนปลาย

วัยนี้มีอายุอยู่ในช่วง 2 สัปดาห์หลังคลอดถึง 2 ขวบ เป็นวัยที่มีความสำคัญต่อการเสริมสร้างบุคลิกภาพของบุคคล ทั้งในด้านพฤติกรรมการแสดงออก ความคิด ทัศนคติ และสติปัญญา โดยการเรียนรู้ของทารกวัยนี้จะเป็นไปได้อย่างรวดเร็วทุกด้าน และสามารถมองเห็นการเปลี่ยนแปลงทั้งทางด้านร่างกายและจิตใจได้อย่างชัดเจน

พัฒนาการวัยทารกตอนปลาย

พัฒนาการทางกาย
วัยทารกตอนปลายจะมีพัฒนาการด้านโครงสร้างของร่างกายและการทำหน้าที่ของอวัยวะต่าง ๆ เจริญเติบโตดำเนินไปอย่างรวดเร็วในช่วง 6 เดือนแรก โดยเฉพาะอย่างยิ่งระบบกล้ามเนื้อและระบบประสาทสัมผัส ในขวบปีแรกน้ำหนักของทารกจะเพิ่มตามสัดส่วนมากกว่าความสูง ในระยะปีที่สองความสูงจะเพิ่มมากกว่าสัดส่วนของน้ำหนัก โดยมีแบบแผนลักษณะพัฒนาการทางกายของวัยทารกตอนปลายดังนี้

น้ำหนัก (weight) อายุ 1 เดือนน้ำหนักของทารกจะเพิ่มประมาณ 1 กิโลกรัม โดยช่วง 1 เดือนแรกน้ำหนักทารกจะเพิ่มวันละ 30 กรัม ในเดือนที่ 2 จะเพิ่มประมาณวันละ 25 กรัม ช่วงอายุ 4 เดือนน้ำหนักตัวทารกจะเพิ่มเป็น 2 เท่า อายุ 2 ขวบจะมีน้ำหนักเป็น 3 เท่าของแรกเกิด สำหรับการเพิ่มของน้ำหนักเนื่องจากเนื้อเยื่อไขมันที่ได้สะสมจากน้ำนมที่ทารกดูดกลืนเข้าไป
ส่วนสูง (height) การเพิ่มความสูงของทารกในช่วงขวบปีแรกจะช้ากว่าน้ำหนัก แต่เมื่ออายุ 2 ขวบการเพิ่มความสูงจะเป็นไปอย่างรวดเร็ว อายุ 4 เดือนจะสูงประมาณ 23-24 นิ้ว อายุ 8 เดือนจะสูง 26-28 นิ้ว อายุ 1 ขวบจะสูง 28-30 นิ้ว อายุ 2 ขวบจะสูง 32-34 นิ้ว และหลังอายุ 2 ขวบไปแล้วจะสูงขึ้นประมาณปีละ 5 เซนติเมตร
สัดส่วนของร่างกาย (body proportions) สัดส่วนทางกายจะเห็นได้ชัดเจนเมื่อทารกอายุ 6 เดือน รูปร่างทารกจะบางขึ้นแต่จะเป็นการเปลี่ยนแปลงแบบช้า ๆ โดยที่ศีรษะจะเจริญเติบโตอย่างรวดเร็วในเดือนที่ 2 แล้วดังนั้นในช่วงเดือนที่ 6 จึงเจริญช้ากว่าลำตัว แขน ขา ส่วนต่าง ๆ ของใบหน้าเริ่มพัฒนา โดยเฉพาะอย่างยิ่งบริเวณขากรรไกรซึ่งจะเริ่มมีฟันและขากรรไกรจะได้สัดส่วนกับใบหน้า และจมูกเริ่มพัฒนาได้สัดส่วนและมีรูปร่างเพิ่มมากขึ้น
กระดูก (bones) ลักษณะการพัฒนาจะเป็นเช่นเดียวกับการเจริญเติบโตด้านขนาด กระดูกจะมีการเจริญเติบโตอย่างรวดเร็วในระยะขวบปีแรกของชีวิต จำนวนกระดูกจะเพิ่มขึ้นในวัยทารกซึ่งเป็นผลมาจากร่างกายของทารกวัยนี้ประกอบด้วยกระดูกและมีเนื้อเยื่อในร่างกาย โครงสร้างกระดูกของทารกวัยนี้จะยังไม่สมบูรณ์ จะสมบูรณ์เต็มที่เมื่อเข้าสู่ระยะวัยรุ่น ส่วนบุ๋มบนกระโหลกศีรษะจะปิดเกือบสนิท ประมาณ 50% เมื่ออายุ 8 เดือน และจะปิดบริบูรณ์เมื่ออายุประมาณ 2 ขวบ
ฟัน (teeth) ฟันน้ำนมจะเริ่มงอกเมื่ออายุ 6-8 เดือน มีทั้งหมด 20 ซี่ ลักษณะของฟันที่งอกจะหนาและแข็ง เนื่องจากทารกจะใช้ฟันในการกัดแทะสิ่งต่าง ๆ ระยะนี้ทารกอาจเจ็บเหงือกหรือมันเขี้ยว การแก้ไขโดยให้ทารกกัดเล่นห่วงยางที่สะอาดและแข็งพอควร
ระบบประสาท (nervous system) ระยะ 3-4 ปีแรก ระบบประสาทอัตโนมัติจะมีการเจริญอย่างรวดเร็ว น้ำหนักสมองของทารกจะเป็น ½ ของผู้ใหญ่เมื่ออายุ 9 เดือน และเมื่ออายุ 2 ขวบจะมีน้ำหนักสมอง ¾ ของผู้ใหญ่
โครงสร้างทางกาย ในช่วง 2 ปีแรกขณะที่สัดส่วนร่างกายเกิดการเปลี่ยนแปลง ทารกจะมีแนวโน้มที่จะมีลักษณะเฉพาะโครงสร้างทางกาย 3 ประเภทคือ 1) ectomophic คือ สูงยาวและบอบบาง 2) endomophic คือ กลมและอ้วน และ 3) mesomophic คือ หนัก แข็งแรง และใหญ่แบน
พัฒนาการของอวัยวะสัมผัส (organ development) มีลักษณะดังนี้
-หู ทารกจะมีความสามารถในการได้ยินเสียงอย่างฉับพลัน โดยเฉพาะเมื่ออายุ 2 เดือน จะตอบสนองต่อเสียงแหลมมาก ๆ มากกว่าเสียงอื่น ๆ เช่น เสียงเป่านกหวีด ผิวปาก ปรบมือ แต่เมื่ออายุ 2 เดือนไปแล้วทารกจะมีการตอบสนองต่อเสียงทุกอย่างได้
-ตา จะมีพัฒนาการที่รวดเร็วมาก โดยเฉพาะในเดือนที่ 3 จะมีพัฒนาการในการประสานกันของกล้ามเนื้อตา ทารกจะมองเห็นได้ชัดเจนและมองเห็นความแตกต่างของสิ่งต่าง ๆ ได้
-จมูกและการลิ้มรส การได้กลิ่นและการลิ้มรสมีการพัฒนาตั้งแต่แรกเกิดและจะมากขึ้นเรื่อย ๆ สังเกตได้จากทารกจะปฏิเสธอาหารที่มีกลิ่นและรสที่ตนไม่ชอบ
-การสัมผัส ทารกจะมีปฏิกิริยาโต้ตอบเมื่อมีสิ่งเร้าอย่างมาก และจะแสดงออกต่อสิ่งเร้าเกินความเป็นจริง เนื่องจากผิวหนังของทารกประกอบด้วยอวัยวะที่ทำหน้าที่เกี่ยวกับความรู้สึกอย่างมาก
ความต้านทานโรค ช่วง 6 เดือนแรกทารกจะมีความต้านทานโรคได้ดีเพราะได้รับมาจากมารดาระหว่างอยู่ในครรภ์ หลังจากนี้อาจมีการเจ็บป่วยได้บ้าง บิดามารดาควรนำเด็กไปฉีดวัคซีนป้องกันโรคต่าง ๆ เมื่อถึงเวลา
พัฒนาการด้านการเคลื่อนไหว พัฒนาการด้านนี้ในเพศชายจะเป็นไปได้ดีกว่าเพศหญิง ในช่วงแรกการเคลื่อนไหวจะเป็นปฏิกิริยาสะท้อน และจะค่อยหายไปเมื่อทารกอายุ 6 เดือน จากนั้นจะเป็นการเคลื่อนไหวที่มีจุดหมาย พัฒนาการของกล้ามเนื้อจะเริ่มจากบริเวณศีรษะ ลำตัว แขน ขา และนิ้วมือ ตามลำดับ

พัฒนาการทางอารมณ์

อารมณ์ของวัยนี้เป็นพื้นฐานสำหรับการพัฒนาอารมณ์ของวัยต่อไป ทารกจะมีการพัฒนาอารมณ์มากขึ้นตามลำดับของวุฒิภาวะและประสบการณ์การเรียนรู้ที่ได้รับจากการเลี้ยงดู ลักษณะอารมณ์ที่พัฒนาขึ้นในระยะนี้มีดังนี้ (สุชา จันทน์เอม, 2540, น. 102-104)

อารมณ์โกรธ เกิดจากการที่ทารกไม่ได้รับการตอบสนอง หรือถูกขัดขวางความต้องการ อารมณ์โกรธพบได้บ่อยและปรากฏชัดเจนเมื่ออายุ 6 เดือน จะแสดงออกด้วยการส่งเสียงร้องอย่างไม่สบอารมณ์ ร้องกรี๊ด นอนบนพื้น ถีบขาไปมา ขว้างปาทำลายข้าวของ ทำร้ายตนเอง อารมณ์โกรธอาจเกิดจากการเลียนแบบพ่อแม่ หรือผู้เลี้ยงดู หากอารมณ์โกรธเกิดสม่ำเสมอ ทารกจะพัฒนาเป็นบุคคลที่มีบุคลิกลักษณะก้าวร้าว รุนแรง
อารมณ์กลัว เกิดขึ้นได้เมื่ออายุ 6 เดือน เกิดจากการเรียนรู้ ทารกวัยนี้จะกลัวคนแปลกหน้า สถานที่แปลกใหม่ สิ่งที่มีเสียงดัง กลัวสัตว์แปลก ๆ ที่ยังไม่เคยเห็น ความมืด ความสูง จะแสดงออกด้วยการหลบหลีก ร้องไห้ หันหน้าหนี การแอบหลังผู้ใหญ่ บางครั้งความกลัวอาจเป็นสิ่งกระตุ้นให้ทารกเกิดความอยากรู้อยากเห็นได้
อารมณ์อิจฉาริษยา เกิดจากการรวมเอาอารมณ์โกรธและกลัวเข้าด้วยกัน มักเกิดได้ง่าย เมื่อมีน้องและพ่อแม่เอาใจใส่น้องเป็นพิเศษ ทำให้ตนขาดวามสำคัญ นอกจากนี้อาจเกิดจากการที่พ่อแม่ไม่ได้อธิบายให้บุตรเข้าใจภึงสภาพเป็นจริง และทำให้ทารกขาดความอบอุ่นก็เป็นได้
อารมณ์อยากรู้อยากเห็น มักพบเสมอใน 2-3 เดือนแรก ระยะนี้หากทารกได้รับสิ่งเร้าที่รุนแรงก็จะรู้สึกสนใจขึ้นมา ทารกมักจะอยากเห็นสิ่งแปลก ๆ ใหม่ ๆ ความกลัวก็เป็นลักษณะหนึ่งที่ช่วยให้ทารกเกิดความอยากรู้อยากเห็นได้
อารมณ์ดีใจ เป็นอารมณ์แห่งความรื่นรมย์ มีความสุข มักเกิดขึ้นกับทารกที่มีสุขภาพดี ในระยะ 2-3 เดือนหลังคลอด ทารกจะรู้จักยิ้มหรือหัวเราะเมื่อมีความพอใจ เมื่อทารกอายุได้ประมาณ 2 ปี จะรู้จักยิ้มกับผู้อื่น หรือร่วมหัวเราะไปกับผู้อื่นได้เมื่อรู้สึกพอใจ
อารมณ์รัก ทารกจะแสดงความรักด้วยการกอดรัด ความรักจัดเป็นอารมณ์ที่รื่นรมย์สำหรับทารกที่ได้รับการเอาใจใส่อย่างดี ทารกจะเริ่มรักตัวเองก่อน ต่อมาจึงจะเริ่มรักผู้อื่น สิ่งของของตน หรือรักสัตว์เลี้ยงก็ได้

พัฒนาการทางสังคม

วัยนี้จะมีพัฒนาการด้านสังคมมากขึ้นเมื่อเทียบกับวัยทารกตอนต้น ทารกจะมีความสามารถในการเรียนรู้การช่วยเหลือตนเองในการปฏิบัติกิจกรรมต่าง ๆ มากขึ้นตามระยะเวลาที่ผ่านไป เช่น เริ่มเรียนรู้ที่จะเคลื่อนไหว หยิบ ถือสิ่งของ แปรงฟัน อาบน้ำ แต่งตัว รับประทานอาหารเอง พูดภาษาได้บ้าง และพยายามสื่อภาษากับผู้เลี้ยงดูหรือบุคคลรอบข้างแม้ว่าภาษาที่พูดจะไม่ถูกต้องสมบูรณ์มากนัก วัยนี้จะรู้จักเล่นกับผู้อื่น พัฒนาการด้านนี้จะพัฒนาควบคู่ไปกับพัฒนาการด้านอื่น ๆ เป็นระยะของการวางรากฐานพฤติกรรมสำคัญของชีวิต เช่น การมีทัศนคติต่อตนเองและผู้อื่น ลักษณะการแสดงอารมณ์ นิสัยส่วนตัว เมื่อสิ้นสุดระยะนี้ผู้เลี้ยงดูสามารถมองเห็นลักษณะบุคลิกภาพเฉพาะตัวของทารกได้ชัดเจนมากขึ้น

พัฒนาการทางสติปัญญา

วัยนี้ระบบประสาทและสมองมีการเจริญเติบโตมากขึ้น น้ำหนักสมองของทารกจะเพิ่มมากขึ้นกว่าร้อยละ 50 ของน้ำหนักสมองผู้ใหญ่ ทารกจะเรียนรู้สิ่งแวดล้อมรอบตัวได้ดี เช่น เรียนรู้การใช้ประสาทสัมผัส การเคลื่อนไหว การแสดงความรู้สึกพอใจหรือไม่พอใจ การใช้ภาษาหรือการแสดงพฤติกรรมต่าง ๆ เพื่อสื่อความหมาย และจะพยายามสื่อความหมายที่ตนเองต้องการ เข้าใจความหมายของคำมากขึ้น เช่น เข้าใจความหมายของคำว่า อย่า ไม่ ไหว้ รู้จักหาวิธีการแสดงให้ผู้อื่นทราบถึงความต้องการตนเอง เช่น การพูดหม่ำ ๆ เมื่อหิว การชี้หรือเอื้อมมือดึงผ้าปูโต๊ะเพื่อจะเอาของเล่นที่อยู่บนโต๊ะ การมองหาสิ่งของที่ต้องการ นอกจากนี้ยังมีความอยากรู้อยากเห็นสิ่งต่าง ๆ ที่อยู่รอบตัว

การส่งเสริมพัฒนาการและการปรับตัว

1. ด้านร่างกาย
-ดูแลสุขภาพร่างกาย ให้พักผ่อนอย่างเพียงพอ รักษาความสะอาดร่างกาย และการดูแลฟันซึ่งฟันน้ำนมจะขึ้นเมื่อทารกอายุ 6-7 เดือน นำทารกไปตรวจสุขภาพอย่างสม่ำเสมอ นำไปรับวัคซีนครบถ้วนตามระยะเวลาที่กำหนดของโรงพยาบาล สังเกตอาการผิดปกติของทารก รวมทั้งตรวจสอบพัฒนาการของทารกที่เปลี่ยนแปลงไป

-ดูแลให้ทารกได้รับนมและอาหารเสริมที่เหมาะสมตามวัย และเพียงพอกับความต้องการของร่างกาย ลักษณะอาหารควรเป็นอาหารอ่อนเคี้ยวและย่อยง่าย มีคุณค่าครบ 5 หมู่ ในช่วงที่เปลี่ยนชนิดหรือลักษณะของอาหาร ควรให้เวลาทารกได้มีการปรับตัว ไม่ใจร้อนเกินไป จากนั้นเริ่มลดปริมาณนมลงทีละน้อย จนนมกลายเป็นอาหารเสริมแทนอาหารมื้อหลัก

-ส่งเสริมให้ทารกมีการใช้กล้ามเนื้อมัดใหญ่ มัดเล็ก ในการทำกิจกรรมต่าง ๆ เช่น การเดิน การเล่นต่อบล็อก เล่นรถไฟ การใช้มือหยิบจับสิ่งของ เป็นต้น

2. ด้านสังคม
-ส่งเสริมให้ทารกมีการช่วยเหลือตนเองและสังคมอย่างเหมาะสม ให้เวลาในการปฏิบัติกิจกรรมต่าง ๆ ทั้งของตนเองและของผู้อื่น ให้คำชมเชยเมื่อสามารถทำได้ รวมทั้งสนับสนุนให้มี สัมพันธภาพกับบุคคลอื่นรอบข้างได้อย่างเหมาะสม

-การฝึกให้ทารกมีระเบียบวินัย ด้วยการฝึกให้มีการรอคอยในระยะสั้น ๆ เช่น การรอเปลี่ยนเสื้อผ้า รออาหาร หลีกเลี่ยงการบังคับอย่างไม่มีเหตุผล ให้ทารกได้มีโอกาสและเวลาในการตัดสินใจเมื่อต้องมีกฏเกณฑ์กับตัวเอง

3. ด้านอารมณ์
-ให้ความรัก ความเข้าใจ และความสนใจ ทารกที่ได้รับการเลี้ยงดูอย่างอบอุ่นและเหมาะสมจะรับรู้ได้ถึงอารมณ์ที่อ่อนโยนของผู้เลี้ยงดู ซึ่งจะช่วยให้รู้สึกมั่นใจ เชื่อใจในความปลอดภัย เรียนรู้ที่จะให้และรับได้อย่างเหมาะสม

-การจัดสภาพแวดล้อมที่เหมาะสม เช่น การเปิดเพลงเพราะ ๆ เบา ๆ ขณะที่ให้ทารกได้เล่นหรือหยอกล้อกับผู้อื่น

4. ด้านสติปัญญา
-ส่งเสริมพัฒนาการการใช้ภาษาและการได้ยิน ด้วยการฝึกการฟัง การพูด การอ่าน การเขียน เช่น การสอนให้ร้องเพลง เล่านิทาน เล่าเรื่องที่น่าสนใจ เป็นแบบอย่างที่ดีในการพูด
-ให้ทารกได้เล่นเกมส์เพื่อพัฒนาเชาวน์ปัญญา เช่น เกมส์ที่ต้องใช้การแก้ปัญหา การให้แสดงความคิดเห็นต่อสิ่งที่ได้พบเห็นพร้อมทั้งชมเชยเมื่อสามารถทำได้

การส่งเสริมพัฒนาการทุกด้านจะต้องทำควบคู่กันไป การให้ความรู้แก่ผู้เลี้ยงดูในเรื่องการส่งเสริมพัฒนาการและการปรับตัวอย่างเหมาะสม ช่วยให้เด็กได้เรียนรู้ประสบการณ์ที่ดี และมีการปรับตัวได้เหมาะสมกับวัยได้มากขึ้น

สรุป
วัยทารกตอนปลายเป็นวัยที่มีความสำคัญอย่างยิ่ง ถือเป็นวัยพื้นฐานของการหล่อหลอมและพัฒนาบุคลิกภาพของบุคคล ทารกจะมีการเปลี่ยนแปลงทั้งทางด้านร่างกาย จิตใจ อารมณ์ สังคม และสติปัญญาอย่างรวดเร็ว มีความพร้อมต่อการเรียนรู้สิ่งแวดล้อมรอบตัว หากได้รับการเลี้ยงดูที่เหมาะสมจะช่วยส่งเสริมให้ทารกได้เรียนรู้และมีแบบแผนพัฒนาการที่สมวัยและส่งผลดีต่อพัฒนาการวัยต่อไป